«سلطان کمدی» چشم از جهان بربست

پرویز نوری

انگار پسربچه ای بود که هیچ گاه نمی خواست بزرگ شود. او در این قالب به همه زیبایی و زشتی های زندگی چشم دوخته بود و از خوبی ها و بدی ها می گفت و نگاهش همیشه در فیلم هایش نشان از سرخوشی و خوشبختی ها داشت.

جری لوییس- که با نام جوزف یا جروم لویچ متولد شد- در سن ۹۱ سالگی با زندگی وداع گفت. او حقیقتاً سلطان کمدی بود. بازیگر، خواننده، کارگردان و نویسنده فیلم و به طور خلاصه نابغه ای در سینمای کمیک جهان به حساب می آمد و خالق آثاری به یاد ماندنی چون «پادوی هتل» (۱۹۶۰)، «پروفسور دیوانه» (۱۹۶۳)، «پتسی» (۱۹۶۴)، «جواهرات خانوادگی» (۱۹۶۵) و آخرین آن ها «سلطان کمدی» (۱۹۸۳) بود. آن چه کمدی لوییس را از سایر کمدی سازها متمایز می سازد نحوه نگرش او به جهان هستی از دیدگاه معصومانه کودکانه در لفافه طنز و هزل بود.

جری لوییس در ۱۶ مارس ۱۹۲۶ در «نووارک» نیوجرزی چشم به جهان گشود. والدین او هر دو روسی بودند. پدرش دانیل لویچ استاد نمایش بود و با نام دنی لوییس در مراسم مختلف مدعوین را سرگرم می کرد. مادرش ریچل لویچ (برودسکی) نوازنده پیانو بود و در یک ایستگاه رادیویی برنامه داشت. جری کوچک از سن پنج سالگی کارش را از همین رادیو آغاز کرد و بعداً هم به اتفاق والدین خود در «کت اسکیل» نیویورک در برنامه ها حضور یافت. در ۱۵ سالگی توانست با اجرای پانتومیم و نحوه خاص آوازخوانی اش توجه ها را جلب سازد. ابتدا اسم حرفه ای جو لوییس را برگزید اما خیلی زود آن را به جری لوییس تغییر داد و نمی خواست با کمدین جو.ئی.لوییس و قهرمان بُکس جو لوییس اشتباه گرفته شود.

جری دبیرستان را وقتی در کلاس دهم بود، ترک کرد و حتی در سال های تین ایجی هم به نوعی «شخصیت خاص» خودش را حفظ کرده بود. در دوران جنگ جهانی دوم به خاطر ناراحتی قلبی از رفتن به سربازی معاف شد. موقعیت بازیگری اش در پیوند با دین مارتین به عنوان یک زوج کمدی، شکل گرفت. تیم «مارتین و لوییس» از سال ۱۹۴۶ به وجود آمد و به جهت نحوه بداعت در نوع اجرای شوخی ها و همراه با آوازخوانی، زودتر از آن چه باید گل کرد. فعالیت را اول از باشگاه های شبانه شروع کردند و محبوبیت آن ها به رادیو کشیده شد و این دو کمدین را به «شوها»ی تلویزیونی کشاند. زوج مارتین و لوییس برای بازی در فیلم با استودیو پارامونت قرارداد بستند. اولین فیلم آن دو «رفیق من، ایرما» بود که در سال ۱۹۴۹ به نمایش درآمد. این فیلم را بر مبنای شوی تلویزیونی به همین نام ساخته بودند. به دنبال آن سری فیلم های «در جنگ با ارتش» (۱۹۵۰)، «کدی، وردست گلف باز» (۱۹۵۳)، «سیرک سه نفره» (۱۹۵۴)، «هرگز جوان نیستی» (۱۹۵۵)، «آرتیست ها و مدل ها» (۱۹۵۵)، «شرکاء» (۱۹۵۶) و آخرین آن ها «بزن بریم هالیوود» (۱۹۵۶) برای استودیو پارامونت بود. پس از ۱۶ فیلم همکاری مشترک با دین مارتین از یکدیگر جدا شدند.

هم جری لوییس و هم دین مارتین هنگامی که تنهایی شروع به فعالیت کردند در حرفه خود توفیق و محبوبیت فراوان به دست آوردند. آن دو تا سال ۱۹۶۱ در هیچ کجا در کنار هم ظاهر نشدند. تا این که در دهه ۱۹۸۰- بعد از مرگ ناگهانی پسر مارتین، دین پل- در سال ۱۹۸۷ با هم دیده شدند و سپس آن ها برای آخرین بار در لاس وگاس به سال ۱۹۸۹ در حضور مردم روی سن آمدند و جری کیک ۷۲ سالگی مارتین را آورد و آواز «تولدت مبارک» را خواند و با شوخی گفت: «چرا ما از هم جدا شدیم واقعاً نمی دانم».

جری لوییس پس از جدایی با دین مارتین، راه تازه ای برای بازی و فیلمسازی پیدا کرد و در حقیقت از آن نوع کمدی های صرف سرگرم کننده با مارتین، فاصله گرفت و به سبک کمدی جدی رو آورد. کمدی هایی که در پشت هزل و مطایبه، حرفی هم برای گفتن داشته باشد. در سال ۱۹۶۰ بود که او به روی نخستین فیلم مستقل خود «سیندرفلا» به کار مشغول شد و فیلم در کریسمس ۱۹۶۰ به نمایش درآمد و با موفقیتی چشم گیر مواجه گشت. بعد از آن «پادوی هتل» را در همان سال ۶۰ با بودجه ای اندک و مدتی کوتاه و بدون این که سناریویی در دست داشته باشد، ساخت. مسئولان پارامونت راضی به فیلمی صامت نبودند و به جری گفتند بایستی هزینه ۹۵۰ هزار دلاری فیلم را شخصاً تقبل کند. اما همان تکنیک که او در ساخت فیلم به کار گرفته بود یعنی متد «ویدیویی» بعدها در کلاس های دانشگاه کالیفرنیا تدریس شد و از طریق این تکنیک می توانستند فیلم را با بودجه ای کم و در مدتی کوتاه بسازند. هر چند «پادوی هتل» آن قدرها راضی کننده نبود ولی جری لوییس کارگردانی و بازی را با فیلم های دیگری چون «محبوب زنان» (۱۹۶۱)، «این فقط پوله» (۱۹۶۲) و «پروفسور دیوانه» (۱۹۶۳) ادامه داد. در فیلم «دنیای دیوانه، دیوانه، دیوانه» (۱۹۶۳) هم نقش کوتاهی برعهده گرفت. از دیگر فیلم هایش می توان به «پتسی» (۱۹۶۴)، «جواهرات خانوادگی» (۱۹۶۵)، «سه نفر روی نیمکت» (۱۹۶۶) و «دهن گشاد» (۱۹۶۷) اشاره کرد.

از اواخر دهه ۱۹۶۰ جری به تدریس کارگردانی در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی در لس آنجلس پرداخت و مدت ها استیون اسپیلبرگ و جرج لوکاس جزو شاگردان او محسوب می شدند. یازده سال پس از غیبت از سینما، جری لوییس فیلمی به اسم «به سختی کار کردن» (۱۹۸۱) بازی و کارگردانی کرد و هر چند با نقدهای منفی منتقدان رو به رو گشت لیکن به فروش ۵۰ میلیون دست یافت. در سال ۱۹۸۳ به پیشنهاد مارتین اسکورسیزی حاضر شد در فیلم «سلطان کمدی» با رابرت دنیرو نقش مجری برنامه های شبانه تلویزیون را بازی کند که به وسیله هوادارانش به گروگان گرفته می شود. توفیق فیلم بار دیگر استعداد خارق العاده این کمدین افسانه ای را به عامه نشان داد. او آن گاه در یک سری برنامه های تلویزیونی شرکت کرد و آخرین آن در اپیزودی از سریال «نظم و قانون» در سال ۲۰۰۶ بود.

نکته جالب این که جری لوییس یکی از چهره های محبوب در فرانسه بود. منتقدان مجله «کایه دو سینما» او را به خاطر کمدی های آبستره ستایش می کردند و لقب «مؤلف» (Euteur) به او داده بودند، کسی که در حقیقت کنترل کامل به روی عناصر فیلم خود داشت (به مانند هیچکاک و هاکس). در شماره نهم- و آخرین شماره- نشریه مستقل مان «هنر و سینما» در نوروز ۱۳۴۵، روی جلد تصویر جری لوییس را گذاشتیم و نوشتیم درست در زمانی است که فرانسوی ها این کمدین بزرگ را جدی گرفته اند، و ما هم همین طور. از یک منتقد فرانسوی نقل شده: «این که آمریکایی ها نتوانسته اند نبوغ لوییس را دریابند» و چنین نظریه ای در کتاب «چرا فرانسه جری لوییس را دوست دارد» مطرح شده است.

در سال۲۰۱۲ جری لوییس یک نمایشنامه موزیکال از فیلم «پروفسور دیوانه» خودش را کارگردانی کرد. آخرین حضورش هم در نقش عمده «مکس رُز» در سال ۲۰۱۶ بود.

نوشته «سلطان کمدی» چشم از جهان بربست اولین بار در بانی‌فیلم پدیدار شد.