رخشان بنی‌اعتماد، سینماگر جهانی، زن ایرانی است

سینماسینما، مهگان فرهنگ

در حال حاضر در بخشی از تاریخ سینمای ایران هستیم که حضور  کارگردانان و نویسندگان  زن دیگر کمتر از تعداد انگشتان دست نیست. بلکه در شاخه های مختلف و حتی فیلم های سینمایی بلند شاهد کارگردانان خوبی از جمع زنان هستیم که نه تنها در جشنواره‌های داخلی  بلکه در جشنواره‌های خارجی نیز جوایز معتبری را از آن خود کردند و حضور خوبی داشته اند. 

وجود فضاهای آکادمیک سینمایی و مراکز آموزشی و تجربی و تکنولوژی های روز، نقش مهمی را در پیشبرد و بالا بردن سطح آگاهی ها و دانش افراد جامعه داشته و علیرغم همه ی سختی ها زنان پا به پای مردان در عرصه های مختلف قدم برداشته اند. آمار جشنواره ها و تعداد فیلم سازان زن حاضر و درخشش فیلم هایی که کارگردانان آنها زن بوده‌اند گواه این حضور در اجتماع است. 

اما هر حرکتی همیشه دارای یک شریان و قدرت اولیه بوده است که باید به آن توجه داشت. زنان پشت دوربین در تاریخ سینمای ایران اگرچه تاریخشان به قبل از انقلاب می رسد اما قدرت و جان گرفتن سینمای زنان در ایران پس از انقلاب و با تلاش های کسانی است که گام های خود را محکم و شجاعانه برداشتند.

همیشه موضوع زن و زنان در مباحث مختلف دنیا جایگاه داشته و دارد. اما زن در سینما می تواند به مثابه موارد مختلفی باشد از جمله حضور زنان در فیلم ها که این به عنوان قهرمان، ضد قهرمان و هر نقش دیگر و در دوران مختلف با نگاه ابزاری یا غیر ابزاری باز در جریان بوده و هنوز هم است و تغییرات اندیشه ای و سطح سواد جامعه چه در ایران چه در جهان بر این نگاه  تاثیری نداشته است.

اما در راستای سینمای ایران و آنچه که امروزه سینمای ایران را در جهان نشان می دهد نباید به نقش افرادی چون رخشان بنی‌اعتماد که دست به فیلمسازی زدند را فراموش کنیم. به عنوان مثال نباید نقش پوران درخشنده را در بازتاب مسایل اجتماعی کودکان و نوجوانان با نیاز های ویژه و محوریت خانواده را فراموش کرد و دیگر کسانی که با دغدغه های اجتماعی تا به امروز قدم برداشته اند.

فیلمسازان تازه‌نفس با نگاهی متفاوت آمده اند و خواهند آمد، اما دوام، بقا، درایت، استحکام و اقتدار بخشیدن به این سمت به عنوان یک زن فیلمساز  در بخشی از دنیا که شرایط اجتماعی برای زنان سخت تر است  نیز کاری بسیار دشوار است. 

همان‌گونه که نویسنده ای چون سیمین دانشور در عرصه ادبیات ایران با آثارش فضای مطالعاتی و اجتماعی را دگرگون می کند، حضور فیلمسازی چون رخشان بنی اعتماد نیز به سینمای ایران اقتدار می دهد. اقتدار حضور یک زن به عنوان فیلمساز، به عنوان حضور یک بازتاب‌دهنده اجتماعی مسایل زنان و یک فرد تاثیر گذار بر حرکت هایی که برای سال ها بعد ایجاد کرد.   

به بهانه ی روز جهانی زن و ماه زنان در مارس ۲۰۲۱ جشنواره «ونرا فیلمز» با حمایت انجمن زنان ایرانی-آمریکایی در نیویورک مروری بر آثار فیلمسازان زن ایران داشته است و نام فیلمسازان خوب توانمند ایرانی از جمله رخشان بنی اعتماد، مهناز افضلی، مونا زندی، پریسا بخت‌آور، نرگس آبیار، شیرین برق نورد، نگار آذربایجانی و بسیاری دیگر در این میان دیده می شود. 

  یکی از این رویدادهای مهم بزرگداشت رخشان بنی اعتماد،  بخاطر چهار دهه حضور موفق و تاثیرگذار در سینمای ایران است. ضمن اینکه سال گذشته در همین حوالی زمانی که شاهد یک برنامه با مضمون مرور تصویری نام‌های مختلفی از زنان سینماگر دنیا، از جمله باربارا استرایسند، سوفیا کاپولا، جودی فاستر، ماری لمبرت، میراندا افرون، گرتا گروینگ، لولو وانگ، مریل استریپ">مریل استریپ و …از کشورهای مختلف دنیا بودیم، نام رخشان بنی‌اعتماد از ایران نیز دیده می شد. 

حضور ۴ دهه و بیشتر در فیلمسازی خود نقطه روشنی است. رخشان بنی‌اعتماد یکی از چهره های مهم اجتماعی، دغدغه‌مند و هدفمند جامعه ایرانی و سینمای ایران است. 

رخشان بنی‌اعتماد متولد ۱۳۳۳ در تهران است. او دانش آموخته کارگردانی سینما در دانشکده هنرهای دراماتیک تهران (دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر) است.

او تا سال ۱۳۵۹ چند فیلم مستند کوتاه را کارگردانی و فعالیت سینمایی خود را از سال ۱۳۶۰ به عنوان منشی صحنه فیلم آفتاب‌نشین‌ها و فیلم گل‌های داوودی آغاز کرد.

«خارج از محدوده» نام اولین فیلم اوست که در سال ۱۳۶۶ ساخته شد. پس  از آن فیلم‌نامه «زرد قناری» را نوشت و خودش آن را کارگردانی کرد. او  برای فیلم «نرگس» در سال ۱۳۷۰ سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی را از جشنواره فجر دریافت کرد.

 پس از آن، فیلم‌های روسری آبی، بانوی اردیبهشت، زیر پوست شهر و خون بازی ، قصه ها و مجموعه مستندهای کارستان و از همه مهمتر مستند «توران خانم» برای وی و ایران افتخارات و جایزه‌های بیشتری به ارمغان آورد. بنی‌اعتماد برای روسری آبی برنده جایزه فیبرشی جشنواره بین‌المللی فیلم تسالونیکی ۱۹۹۵، نامزد پلنگ طلایی و برنده پلنگ برنزی جشنواره فیلم لوکارنو شد. جایزه ویژه و جایزه فیبرشی جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال برای بانوی اردیبهشت در سال ۱۹۹۸ دیگر دستاورد او بعد از روسری آبی بود. زیرپوست شهر اثر جاودانه او جایزه  ویژه سنت جورج طلایی بیست و سومین جشنواره بین المللی فیلم مسکو  را در ۱۳۸۰ (۲۰۰۱) بدست آورد و همچنین در همان سال  در سی و ششمین جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم کارلووی واری موفقیت کسب کرد. 

او در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۶) از جشنوارهٔ بین‌المللی سینمای آسیای وزول، برای فیلم گیلانه با محسن عبدالوهاب جایزه مشترک را دریافت کرد. 

فیلم قصه‌ها، که در  سال ۱۳۹۰  ساخته شده است، توانست شیر نقره‌ای بهترین فیلم‌نامه را از هفتاد و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز، جایزه بزرگ هیات داوران آسیا پاسیفیک ۲۰۱۴ برای کارگردانی، جایزه بهترین فیلم جشنواره کلکته را کسب کند. این فیلم درخشش بسیاری در جشنواره‌های بین‌المللی ملبورن، سیدنی، بوسان و تورنتو داشت. 

رخشان بنی‌اعتماد نمونه بارز نگرش و تفکر کاربلد در فیلمسازی از جنس زنان است. شعار نمی دهد. خود را فمینیسم نمی داند، اما زنان برایش دغدغه اصلی هستند. توهین نمی کند و به آهستگی و در جریان یک قصه واقعی از زندگی انسان ها آنها را بیان می کند و این روایت بی تکلف و واقع بینانه است که  کار او را متفاوت می کند. 

این همان تفاوت فیلمسازان زن به واسطه زن بودنشان و داشتن تجربه های مشترک با زنان دیگر است.

همان طور که رادکیوز می گوید فیلمسازان زن می توانند به شیوه جدیدی درباره ی زندگی و مسائل زنان سخن گویند و تعابیر سنتی از نقش های جنسیتی را از نو مفهوم سازی کنند و قراردادهای ثابت و موجود در جامعه را به نقد بکشند و بر این اساس تصویر واقع بینانه تری از وضعیت زنان در جامعه ارائه دهند و روابط قدرت را به سمت روابط مساوی و عادلانه ی بین زنان و مردان سوق دهند. 

رخشان بنی‌اعتماد از جریان های همیشگی سینمای ایران پیروی نکرده  است. در دهه‌ی ۶۰ و دوره ای که  زنان اسطوره‌ای در فیلم ها بودند او نگاهی دیگر داشت  فیلم هایی بدون حضور مادران و همسران فرشته گونه ساخت. در دهه‌ی ۷۰، با وجود فضای مناسب برای ساخت فیلم های ضد مرد و فیلم هایی با این مضمون به نگاه واقع گرایانه خود ادامه داد و چهره ای غیر واقعی، تند و شعارگونه نشان نداد. در دهه ی ۸۰ نیز، که در میان حرکت های جوان پسند و معناگرا در سینما باز به آنچه از مسایل اجتماع روز برخورد می کرد ، پرداخت. او بیش از پیش از فرم یک کارگردان، نویسنده و حتی تهیه کننده خارج شده و حالا بیشتر یک فرد تاثیر گذار در سینما است. او  با مشاوره و هدایت مجموعه مستندهای کارستان بسیاری از کارگردانان و همچنین حرکت های مهم اجتماعی را حمایت  کرد و رونق داد. مستند توران خانم که البته کار مشترک وی با مجتبی میرطهماسب است از جمله کارهای خوب و ماندگاری است که به زندگی و شأن زنی بزرگ در ایران اشاره دارد و اکران متفاوت و ارائه آن در ایران خود نوعی تازگی داشت. توران خانم زنی بزرگ بوده و هست که قطعا نیاز به زبان بزرگی  برای بیان زندگی و آثارش داشت. اگرچه شاید یک فیلم بخشی از زندگی او باشد اما یکی از مهمترین و بهترین کارهای رخشان بنی اعتماد را می توان مستند  «توران خانم» دانست. فیلم، تلاش‌ها و نگرانی‌های توران ‌میرهادی در چهار سالِ آخرِ زندگیِ‌اش را بیشتر به تصویر کشیده، نگرانی ها و تداوم فعالیت‌های مجموعه شورا کتاب کودکان در جهت رشد کودکانِ و نوجوانان ایران. 

رخشان بنی‌اعتماد در گفتگویی درباره ی توران  میرهادی  اظهار کرده که ایشان شخصیتی بود که بیش از آن‌که به ماندگاری خودش و نامش فکر کند به ماندگاری اثر و کارش فکر می‌کرد.

ابتدا هم موافق ساخت مستند نبود تا به هر حال این کار آغاز می شود و آنچه مهم است نگاهی است که آن ها در این فیلم به توران میرهادی داشتند آن ها به ساختن یک قهرمان فکر نکردند اگرچه توران میرهادی یکی از زنان قهرمان تاریخ این کشور است. اما قهرمانی که شعار نمی‌دهد و همانگونه‌ای زندگی می‌کند که در کتاب‌هایش نوشته است. 

 بنی‌اعتماد در گفتگویی یادآور شده: اگر من تا دیروز با ساخت آثاری پیرامون معضلات اجتماعی به جامعه توجه می‌کردم، امروز معتقدم با ساخت فیلم‌هایی درباره انسان‌های ارزش‌آفرین، روی دیگر جامعه را نشان می‌دهیم. زیرا جامعه امروز با وجود همه پدیده‌ها و فشارهایی که به آن وارد می‌شود، نیاز دارد تا موقعیت‌هایی را ببیند که برای جوانان الهام‌بخش باشد. 

این موارد است که او را در ۴ دهه با اقتدار نگه داشته است. آنچه مهم است روایتگری از زن و مفهوم زن  بواسطه ی سینما و بازنمایی آنچه در بطن جامعه وجود دارد، است. 

رخشان بنی‌اعتماد زنی از جنس تفکر، دغدغه ی اجتماعی، احترام به شان انسانی، عشق، کنش پذیری، انتخاب و کاربلدی است. او هم می تواند غمها  و رنج ها را به کاری بزرگ تبدیل کند. حضورش از ابتدا تا حال قوت قلب و الگویی برای  زنان فیلمساز و حتی دیگر فیلمسازان  اجتماعی است. این هاست که او را رخشان بنی اعتماد کرده است نه صرفا چون او یک فیلمساز زن و با نگاه به مسایل زنان است. او با نگاه ارزشمند خود و از همه مهمتر انسانی خود به موضوعات نگاه می‌کند و آثارش را خلق می کند. بدون شک که  گوهری ارزشمند در سینمای ایران، جهان و بویژه جامعه ی زنان اندیشمند است.

منابع:

https://m.imdb.com/name/nm۰۰۵۱۹۹۹/https://hashure.com/person/رخشان-بنی-اعتمادhttps://www.tehrantimes.com/news/۴۵۸۸۸۸/New-York-hosting-festival-of-Iranian-female-filmmakersWww.venerafilms.comhttps://www.google.com/amp/s/www.isna.ir/amp/۹۹۱۲۱۷۱۲۶۷۴/

ویدئویی از جلسه پرسش و پاسخ با رخشان بنی اعتماد درباره فیلم قصه‌ها را ببینید:

https://cinemacinema.ir/wp-content/uploads/۲۰۲۱/۰۴/VID-۲۰۲۱۰۴۰۳-WA۰۰۱۳.mp۴