نقدی بر فیلم «فروشنده»؛ سقوط نادر به فروشنده

در ابتدای فیلم شرایط چنان است که بیننده گمان می‌برد شرایط جنگی وجود دارد؛ ولی به‌زودی مشخص می‌شود لودری در نزدیکی در حال حفاری است و ساکنان همسایه را مجبور به ترک منزل خود کرده است. عماد فقط مسئول خانواده خود نیست، او باید جور معلولان را نیز بکشد آنچنان‌که از هر انسان توانمند و مصلحی انتظار می‌رود. درحالی‌که مردم در حال ترک ساختمان هستند شیشه حریم خانه عماد ترک می‌خورد و عماد واقعه را به نظاره ایستاده است. خانواده عماد برای ادامه بقا به زندگی در خانه‌ای روی پشت‌بام تن می‌دهد؛ خانه‌ای که ممکن است روزی محل تربیت فرزندی باشد. عمادِ سردرگم، معلم کلاس است و از گاو ساعدی می‌گوید و در همین کلاس خبر از تئاتر مرگ فروشنده می‌دهد.در این زمان سه داستان هم‌زمان در حال جریان است: «گاو» غلامحسین ساعدی، «مرگ فروشنده» آرتور میلر و داستان عماد. آنچه از همان ابتدا به بیننده منتقل می‌شود شباهت داستان «جدایی نادر از سیمین» به «فروشنده» است. با این تفاوت که نادر روی تربیت فرزند خود به‌شدت سختگیر است و حتی به طرز تدریس معلم دختر خود خرده می‌گیرد ولی در «فروشنده»، عماد در حین پخش فیلم «گاو» به خواب می‌رود و این نشان از غفلت عماد و سقوط تدریجی در دنیای گاوهاست. خصیصه مهمی که در این فیلم بر آن تأکید می‌شود شکستن حریم اشخاص است. تَرَک شیشه در همان ابتدای فیلم، جست‌وجو و کنجکاوی عماد در گوشی شاگرد و حتی ورود به اتاق زن مستأجر حکایت از عادی‌شدن ورود بی‌اجازه به حریم افراد دارد و جالب‌تر از آن پیوند علت و معلولی و تکرار این حریم‌شکنی‌هاست؛ همسر عماد که خود موافق با شکستن در اتاق زن مستأجر است مورد حمله یک حریم‌شکن دیگر قرار می‌گیرد! عنصر دیگری که سازنده بر آن تأکید دارد فروپاشی نظام اعتماد اجتماعی است؛ هرکس که اعتماد کند شکست را تجربه می‌کند: عماد به دانش‌آموزانش اعتماد می‌کند و تمسخر می‌شود؛ همسر عماد با اعتماد در منزل را باز می‌گذارد و آن ماجرا رخ می‌دهد و همچنین اعتماد عماد به دوست خود برای اجاره خانه نوع دیگری از این ماجراست. برخلاف عقیده منتقدانی که فیلم «فروشنده» را متهم به بزرگ‌نمایی از شرایط جامعه ایران می‌کنند، باید گفت این قصه نقد منصفانه و بی‌پرده‌ای از شرایط تلخ نظام اخلاق جامعه ایران است؛ البته باید اضافه کرد این شرایط منحصر به جامعه ایران نیست. ظاهرا فرهادی با استفاده از داستان «مرگ فروشنده» و «گاو» قصد دارد به بیننده بفهماند که این موضوع مشترکی است که گذشتگان آن را پیش‌بینی کرده‌اند و در جوامع دیگر نیز رخ داده است و امروز ما میراث‌دار آن هستیم. همچنین برخلاف نظر دوستانی که این فیلم را بر محور تجاوز جنسی می‌بینند و از این نظر فیلم را تقبیح می‌کنند، باید گفت این تجاوز نیز یک نمونه از تجاوز به حریم افراد است که نتیجه طبیعی همه قانون‌شکنی‌های ذکرشده در خلال فیلم است و اگر شرایط قصه اجازه می‌داد، می‌توانست به لحاظ زمانی در هرکجای فیلم رخ دهد و ابدا این اتفاق محور و مقصود فیلم نیست. آنچه در دو داستان «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده» به‌شیرینی استفاده می‌شود حکایت پله‌ها است. ظاهرا قصه‌های فرهادی در پله‌ها‌ گیر کرده است و مرتب تلاش می‌کنند از پستی و بلندی‌های زندگی بالا و پایین بروند. در داستان اول، وقتی پیانو از پله پایین می‌رود ناملایماتی‌ شروع می‌شود؛ حتی آن جنایت هم در پله اتفاق می‌افتد. پله محل وقوع جرم می‌شود و چندین‌بار به ‌عنوان محل ارتکاب جرم بررسی مي‌شود. درباره فروشنده نیز فیلم با پله‌ها شروع می‌شود و در ادامه مجرم از طریق پله‌ها وارد می‌شود و رد پای خود را بر پله باقی می‌گذارد. فرهادی قصه سراسر نماد خود را از راهروهای مجاور سن تئاتر پیش می‌برد. فروشنده مفلوک را در خیابان در مقابل خط‌کشی‌ها و بوق‌های بی‌امان قرار می‌دهد و او را به نانوایی می‌رساند. اتومبیل مجرم در نانوایی یافت می‌شود. جایی‌که با شکم تک‌تک مردم سروکار دارد. این مکان‌های با کاربری‌های دوگانه در فیلم گاه تکرار می‌شوند. برای مثال عماد از تولد فرزندش در خانه صحبت می‌کند، روی دیوار خانه نقاشی فرزند زن مستأجر وجود دارد. پسربچه زن بازیگر با پالتوی قرمز، نقاشی کودک قبلی را ادامه می‌دهد؛ اینها در خانه‌ای اتفاق می‌افتد که کاربری‌های متفاوتی داشته است.این سلسله اتفاق‌های دومینویی که مؤکدا اساس علت‌ومعلولی دارند پیش می‌رود تا به پیرمرد مجرم می‌رسد. پیرمرد گاوشده‌ای که از سویی شوهر زنی از طبقه سنتی است؛ زنی که سال‌های سختی را با شوهر خود گذرانده است و ازسوی‌دیگر حامی زنی است که در بازار بی‌اعتمادی جامعه تنها شده است. اگر پیرمرد برای فرزند زن مستأجر دوچرخه خریده است برای بهره‌کشی و پرکردن همه کاستی‌های شخصیتی خود بوده است که اگر بحث علاقه حلال بود سر از رابطه اجباری با زن عماد درنمی‌آورد. این پیرمرد نماینده همه گاوهایی است که به ساختار عنکبوتی جامعه خو کرده‌اند و گمان می‌برند هر عملی را -حتی تجاوز- می‌توانند با پول جبران کنند. این پیرمرد در پله‌های ساختمان ویران‌شده به عماد می‌رسد. نهاد ناآرام عماد در ساختمان متروکه جا مانده است و قصد دارد محاکمه را در آن فضا اجرا کند.پیرمرد قبل از ورود به اتاق تاریک و منزوی‌شدن در آن فضای جنین‌مانند، مدام گناه خود را کتمان می‌کند؛ ولی بعد از اجرای پرده آخر نمایش، ظاهرا پیرمرد نیز برای پذیرش ماجرا آمادگی پیدا می‌کند! پیرمرد که تارهای تنیده‌شده وسوسه را بر باد می‌یابد تاب ادامه زندگی را نمی‌آورد و وارد کمای موهوم و قابل‌انتظار اعمال خود می‌شود. اگرچه همسر عماد می‌کوشد در این عزا سهیم نباشد و تلاش می‌کند جان خود را از مهلکه نجات دهد و از صحنه فرار کند ولی عماد پشت شیشه ترک‌خورده ایستاده است و دنیای فروپاشیده خود را نظاره می‌کند. عماد و همسرش شاید مجبور باشند به گریم این جامعه تن دهند و این نمایش تلخ را تا آخر هرروز تکرار کنند. الیناسیون اولین‌بار از غرب به قلم اندیشمندان ما وارد شد و نمایشی است از تجربه جوامع مختلف در بی‌اعتنایی به مقام کرامت انسانی و اگر فرهادی در داستان‌های اخیر خود می‌کوشد مخاطبان خود را به حادثه تلخ فروپاشی نظام اخلاقی توجه دهد و حکایت سقوط نادر به فروشنده را به تلخی بیان می‌کند نشان از بزرگ‌نمایی نیست بلکه دست کمکی است که به سوی همه دراز شده است و خوشا به حال کسی که این پیام را به‌درستی تحلیل کند. در پایان باید گفت «فروشنده» قصه‌ای است سمبلیک که در اغلب جوامع در حال وقوع است؛ بنابراين فارغ از بند مکان است و به جان هر بیننده‌ای در هر مکان و زمان می‌نشیند.
روزنامه شرق / مهدی صدرائی