گفت و گو با حسین معززی نیا درباره حواشی این روزهای فیلم «قهرمان»

بهناز شیربانی در شرق نوشت : زمان زیادی از اکران «قهرمان»، تازه ترین فیلم اصغر فرهادی نمی گذرد؛ اما بی تردید می توان آن را یکی از پربحث ترین فیلم های سینمای ایران و البته کارنامه اصغر فرهادی دانست. موافقان و مخالفان این فیلم، هریک در رد یا قبول مضمونی که فرهادی در فیلمش تصویر کرده، دلایلی را متذکر می شوند. اما شاید بتوان با قطعیت گفت که بسیاری از تحلیل ها چندان ارتباطی با نقد مفهومی اثر ندارد و چیزی شبیه نقد نیست! اما ایجاد فضایی دوقطبی پیرامون اثر جدید فرهادی نکته ای است قابل تامل و بررسی. حسین معززی نیا از منتقدان صاحب نام سینمای ایران در گفت وگو با «شرق» صحبت هایش را درباره چرایی ایجاد این فضای دوقطبی این طور آغاز کرد: «این فضا از نمایش فیلم در جشنواره کن آغاز شد و تا به امروز هم به شکل های مختلف ادامه پیدا کرده است. آنچه را تا الان ابراز شده نمی شود نظر عمومی مخاطبان فیلم به معنی مطلق کلمه فرض کرد. فکر می کنم هنوز جمعیتی به اسم تماشاگر عام داریم که مستقل از این حرف ها به تماشای فیلم ها می نشیند و ما هنوز دقیق نمی دانیم که ارزیابی آنها چیست. البته می توان فروش فیلم را یکی از نشانه هایی دانست که براساس آن میزان استقبال تماشاگر عام را می توان محاسبه کرد اما این روزها نمی شود با توجه به شرایط جامعه از تحلیل آمار فروش به نتیجه دقیقی رسید. طبق آمار فعلی، «قهرمان»، فروش چشمگیری ندارد، اما این به کارشناسی نیاز دارد. باید کسی که به این نوع تحلیل مسلط است به ما بگوید که تا چه حد وضعیت کرونا، شرایط اقتصادی مردم، بی حوصلگی عموم جامعه، دوربودنشان از تفریحات دسته جمعی و تمام شرایط عجیب و غریبی که در این دو سال جامعه ایران تجربه کرده، بر فروش فیلم تاثیر داشته است. اینها مواردی است که باید لحاظ شود. پس بحث فروش را می توان مستقل ارزیابی کرد، اما جدا از بحث فروش، حتما می دانیم که چیزی به اسم رضایت عمومی تماشاگر و نوع درگیری اش با فیلم هم مهم است. می خواهم بگویم لازم است نظر تماشاگرانی که «قهرمان» را دیده اند، از چیزی که ما اسمش را نظر منتقدان یا تمام صاحب نظران عرصه فرهنگ و هنر می گذاریم، جدا شود. پس ابتدا این را جدا کنیم و نگوییم به طور کلی با یک فضای دوقطبی مواجهیم. بگوییم در میان آنها که فضایی برای اظهارنظر دارند، اختلافی شکل گرفته است».

او ادامه داد: «حالا این بخش دوم هم باید کمی کارشناسی شود، چراکه تصور می کنم این روزها در اظهارنظرهایمان همه چیز را راحت با هم ترکیب می کنیم و نتیجه گیری می کنیم. منظورم این است که آن نوشته ها و نظرهایی که دیده ایم، شامل چند درصد کسانی می شود که واقعا صاحب نظرند؟ و چند درصد تماشاگرانی که فیلم قهرمان را می بینند، صفحات اینستاگرام این اظهارنظرکننده ها را دنبال می کنند یا در جای دیگر، نقدهایشان را می خوانند؟ می خواهم دعوت کنم دقیق تر توضیح دهیم وقتی درباره این فضای دوقطبی صحبت می کنیم اساسا به چه چیزی استناد می کنیم؟».

معززی نیا در بخش دیگری از صحبت هایش گفت: «طیفی از منتقدان سینمایی که سابقه ای طولانی در نقدنویسی دارند، کجا نظراتشان را بروز می دهند؟ بخش قابل توجهی از آنها شاید هنوز به فیلم «قهرمان» واکنش نشان نداده، شاید حوصله نوشتن ندارند، چون احساس می کنند نوشتار مکتوب تاثیر قدیم را بر مخاطبان ندارد یا شاید حوصله آمدن در فضای مجازی را ندارند. در این لحظه میانگین دقیقی نداریم تا بتوانیم بگوییم چند نفر از آدم هایی که فکر می کنیم صاحب نظرند و می توانند حرفی قابل اعتنا درباره یک فیلم تازه اکران شده بر زبان بیاورند، نظراتشان را اعلام کرده اند. تصور نمی کنم اگر چند نفر در توییتر یا اینستاگرام جوی به راه بیندازند، این بتواند میانگین ارزیابی نقد فیلم در کشور به حساب بیاید. به ویژه که حتما باید دقت کرد مبنای این اظهارنظرها سینماست یا اهداف دیگری وجود دارد. به نظرم باید روی همه اینها دقت بیشتری به خرج داد تا بتوانیم با اطمینان بگوییم که جامعه منتقدان سینمایی کشور نسبت به فیلم «قهرمان» چه نظری دارد».

معززی نیا ادامه داد: «حالا اگر قرار است به این سوال پاسخ دهیم که نه لزوما منتقدان سینمایی بلکه همان ها که در فضای مجازی فعالیت دارند، چرا از زمان حضور «قهرمان» در جشنواره کن تا اکران فعلی در کشور واکنش های منفی دارند، پاسخ من این است که مردم ما در این ماه ها عصبانی اند. خشمگین اند. نمی خواهم وارد این بحث شوم که دلیل این عصبانیت چیست. کم و بیش دلایلش را می دانیم. طبیعتا مجموعه ای از شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور که رضایت بخش نیست و کلافه کننده است، باعث شده مردم دنبال راهی برای اعتراض بگردند. زمینه علنی کردن این اعتراض در بستر واکنش های اجتماعی مهیا نیست؛ بنابراین مردم دوست دارند کسی به جای خودشان اعتراض کند. دنبال سردمداری می گردند که اعتراض کند. این سردمدار می تواند گاهی در سیاست بروز پیدا کند، گاهی در ورزش، گاهی در واکنش یک چهره تلویزیونی، گاهی در یک رمان جدید یا فیلمی که ساخته می شود. مردم ترجیح می دهند کسی صدای آنها باشد. همین موج است که حالا متوجه اصغر فرهادی شده است. کسانی که چنین اعتقادی دارند، از اصغر فرهادی می خواهند صدای آنها باشد. می گویند چرا خودمان را در رفتار و فیلم های تو نمی بینیم. آغاز این جدل را در جشنواره فیلم کن دیدیم و حواشی مصاحبه های فرهادی. گفتند فرهادی چرا از تریبونی که در اختیار داشت استفاده نکرد تا اعتراض مردم خوزستان را منعکس کند. چرا به سوال هایی که از او پرسیده می شد، با صراحت جواب نداد. چرا همان جواب هایی را نداد که ما دلمان می خواست. همین جو است که ادامه پیدا کرده تا به امروز که بحث های دیگری به بهانه فیلم پیش آمده. عده ای می گویند هنرمند را جامعه است که تبدیل به هنرمند می کند و اگر ما از فیلم های فرهادی استقبال نمی کردیم اصغر فرهادی این نمی شد که الان هست، بنابراین باید دینش را ادا کند، صدای ما باشد و حرف ما را بزند. خب راستش من درباره تک تک این گزاره ها تردید دارم. فکر می کنم درمورد هرکدام از این ادعاها می شود بحث کرد و هرکدام را مورد پرسش قرار داد. عقیده ندارم جامعه است که به هنرمند جایگاه می دهد و تصور نمی کنم ما می توانیم برای هنرمند تعیین تکلیف کنیم که در هر مقطع از تاریخ باید چه ویژگی هایی از خودش بروز بدهد و چگونه رفتار کند».

معززی نیا در پاسخ به این پرسش که طی چند سال اخیر این را تجربه کرده ایم که اساسا اختصاص دادن تریبون رسمی به برخی منتقدان باعث شده تا میزان تاثیرگذاری آنها در بخش قابل اعتنایی از افراد جامعه بیشتر شود و مسیر بدهد و نظر طیف عظیمی از منتقدان را نمایندگی کند و در چنین شرایطی تا چه حد منتقد می تواند به وظیفه اش درست عمل کند؟ گفت: «این نکته مورد اشاره شما هم چند وجه دارد. باید دسته بندی های جداگانه ای را در نظر بگیریم. یکی از دلایل شروع این بحث ها، سوال مطرح شده از سوی خبرنگاری بود که قبلا در نشریات داخلی کار می کرد ولی درحال حاضر عضو رسانه ای است که مخالف نظام است و بدیهی است که او وظیفه دارد اهداف رسانه متبوعش را دنبال کند. واضح است که او قرار نیست با فیلم فرهادی به عنوان یک فیلم برخورد کند بلکه وظیفه دارد به جنبه ای از فیلم «قهرمان» و شخصیت فرهادی اشاره کند که ربطی به مخالفت یا موافقت با نظام پیدا خواهد کرد. یعنی آن چیزی که اسمش را گذاشتید فضای دوقطبی موجود خودبه خود در سوال آن خبرنگار به یک پرسش سیاسی تبدیل شد. به وضوح می خواست فرهادی را وادار کند بگوید همراه نظام است یا علیه نظام. همین رویه بود که در توییتر و اینستاگرام ادامه پیدا کرد و زمینه بحث های بعدی را هم فراهم کرد. من قصد ندارم کل این جریان را تحلیل کنم و بگویم هر کس چه رفتاری کرده و آیا درست بوده یا غلط، اما گمان می کنم یک نکته بسیار واضح و قطعی است: اسم این نوع ورود به بحث، نقد فیلم نیست. به چنین فضایی نمی گویند واکنش منتقدان به فیلم «قهرمان». این ماجرای دیگری است. خیلی ها دل شان می خواهد در فضای مجازی همین رویه را ادامه دهند. خب ادامه دهند اما در هیچ جای دنیا به چنین مباحثی نمی گویند نقد فیلم».

او در بخش دیگری از صحبت هایش گفت: «اما بخش دیگری از سوالی که شما مطرح کردید به شرایط امروز نقد فیلم در کشور بازمی گردد. بدون تردید نقد فیلم، امروز، یکی از متشتت ترین و عجیب وغریب ترین دوره هایش را در کشور ما می گذراند. من مشکلی با اظهارنظر در فضای مجازی ندارم. اما سوال اساسی این است که آیا مخاطب امروز تفاوت یکی مثل آقای فراستی را که نقد تلویزیونی می کند، با کسی که چند خط در اینستاگرام می نویسد یا کسی که در یک مجله تخصصی نقد بلند می نویسد با کسی که در یک کتاب نقد تحلیلی می نویسد، می داند؟ آیا همه آنها که امروز منتقد نامیده می شوند، مدیوم خودشان را می شناسند؟ آیا نوع استفاده ما از پلتفرم های مختلف در استاندارد جهانی پذیرفته شده است؟ کاربر فارسی زبان، ماهیت اینستاگرام را دفرمه کرده، به چیزی تبدیلش کرده که در هیچ جای دنیا چنین سر و شکلی ندارد. کجای دنیا از اینستاگرام چنین استفاده ای می شود؟ تصویر هیچ ارتباطی با متن ندارد، از حداکثر فضای کپشن نویسی استفاده می شود و باقی متن در کامنت ها گذاشته می شود! ما داریم در اینستاگرام مقاله می نویسیم! چرا؟ چون به دلیل شرایط فیلترینگ از اینستاگرام استفاده ای می کنیم که اصلا برای این کار طراحی نشده است. مخاطب عضو این صفحات می شود، فکر می کند چیزی که در این صفحات منتشر می شود، اسمش نقد فیلم است. به همین دلیل می گویم الان اگر بخواهیم نظر صاحب نظران سینمایی کشور در مورد «قهرمان» را بدانیم، ابتدا باید از خودمان بپرسیم به کجا رجوع می کنیم؟ نظر چه کسی را ملاک می گیریم».

او صحبت هایش را این طور ادامه داد: «به نظرم کل برنامه های تلویزیونی که در این چهار، پنج سال درباره سینما تولید شده و به نقد فیلم پرداخته هم به شدت این مرزها را به هم ریخته است. تعاریف عوض شده و مخاطب جوانی که می خواهد نقد فیلم بخواند، اصلا بستر یادگرفتن مبانی نقد فیلم را پیدا نمی کند. همان مخاطب حق دارد اگر در مورد فیلم «قهرمان» دچار سرگردانی شود که بالاخره چه کسی درست می گوید؟ چطور عده ای فیلم را شاهکار مطلق می دانند و عده ای معتقدند که فیلم واجد هیچ ارزشی نیست؟ ملاک ها چیست و دعوا بر سر چیست؟ تا وقتی که معیارها در اداره بخش رسانه ای کشورمان این قدر مغشوش است، تا وقتی که فیلترینگ اپلیکشن هایی مثل تلگرام و فیس بوک که متن محورتر هستند، آدم ها را سوق می دهد به اینستاگرام که عکس محور است و همه چیز دفرمه می شود، این درهم بودن ها، طبیعتا تاثیری روی مخاطب می گذارد که اصلا چه می بیند و می خواند. در این شرایط آسیب ها تشدید می شود».

او در پاسخ به این پرسش که تا چه حد حواشی به وجودآمده، ناشی از اکران فیلمی پس از مدت ها بی رونقی سینماها است و تا چه حد به ماهیت وجودی آثار فرهادی ارتباط دارد؟ گفت: «با درنظرگرفتن وضع و حال عمومی فرهنگ وهنر در کشور ما هیچ عجیب نیست که «دینامیت» بیشتر از «قهرمان» بفروشد. با وضعیت فعلی، با تیراژ امروز کتاب و نشریات، با فشارهایی که متوجه طبقه متوسط شده، با تلاش هایی که برای نابودی فرهنگ و هنر به خرج داده اند و می دهند، وضعیت عادی همین است که «مطرب»، «هزارپا» ،«رحمان ۱۴۰۰» و… بیش از «قهرمان» بفروشند. برای من تعجبی ندارد. اما فیلم فرهادی البته در هر صورت باید به اندازه قابل قبولی بفروشد. «قهرمان» فیلمی است که پتانسیل جذب مخاطب را دارد. می تواند برای تماشاگر عادی تامل برانگیز باشد، حتی بخواهد چند بار آن را ببیند. این فضایی که در موردش حرف زدیم هم نمی تواند مانع حضور تماشاگر عام شود، چراکه تماشاگر عادی لزوما مخاطب این بحث ها نیست. این هیاهوها نمی تواند باعث شود آنها از سینمارفتن منصرف شوند. فکر می کنم مخاطب عام فارغ از فیلم «قهرمان» ارتباطش را با اصغر فرهادی از دست نداده است. فرهادی چهره ای است جهانی که در کنار عباس کیارستمی مهم ترین سینماگر ما در دهه های اخیر محسوب می شود. بردن دو جایزه اسکار و باقی افتخاراتش را جامعه به یاد سپرده است. بخشی از مخاطب از این جهت رابطه اش با فرهادی برقرار است. اما گذشته از این، از دیدگاهی کاملا سینمایی من خود «قهرمان» را فیلمی نمی بینم که پتاسیل این را داشته باشد که در نظر عموم مردم موفقیتی در اندازه «درباره الی» یا «جدایی نادر از سیمین» داشته باشد. یک دلیلش به کیفیت ساختاری فیلم مربوط است، یک بخش دیگر به ترکیب بازیگرانش، دلیل مهم تر هم شاید این باشد که بخش عمده تماشاگر سینمارو امروز ما طبقه متوسط شهری است. «چهارشنبه سوری»، «درباره الی» و«جدایی نادر از سیمین» درباره مسائل طبقه متوسط شهری بود. دغدغه همان روز این بخش از جامعه بود. «فروشنده» هم همین طور. ولی «قهرمان» آن پتانسیل را ندارد. نمی تواند برای طیف عظیمی از مخاطب سینمارو امروز آن جذابیت را ایجاد کند؛ بنابراین فروختن و نفروختنش فقط به فضایی که ایجاد شده مربوط نیست».