نگاهی به کارنامه و جایگاه کلینت ایستوود

 شاهین شجری کهن در اعتماد نوشت :

 

درباره بازیگران مولف، صاحب فکر و با قوه خلاقه ای مثل کلینت ایستوود، به راحتی نمی توان یک عنوان انتخاب کرد. با اینکه وودی آلن فیلم های زیادی بازی کرده، شاید در موردش بشود با قاطعیت بیشتری گفت که او کارگردان است تا بازیگر یا در مورد کنت برانا با اینکه بازی های به یادماندنی هم درکارنامه دارد شاید با قاطعیت بیشتری بشود گفت که او یک شکسپیرین فانتزی باز برآمده از جهان درام، نمایش، صحنه و یک کارگردان تکنیسین است تا بازیگر. ولی در مورد کلینت ایستوود تعادلی بین جنبه های مختلف حرفه و کارنامه اش وجود دارد. به بیان دیگر آدمی است که در بازیگری قطعا در بالاترین سطح ممکن قرار دارد و نماد گونه خاصی از وسترن های تکرارناشدنی تاریخ سینماست.

شمایل آرک تایپ مردان مارلبرویی

کلینت ایستوود یکی از کسانی است که اصطلاحا به عنوان مارلبرومن یا مردان مبلغ مارلبرویی از آنها یاد می شود؛ مردانی که با آن چیک بنزها، آرواره های به هم فشرده، چشمان نافذ و قیافه و جاذبه مردانه، تبلیغات سیگار مارلبرو را انجام می دادند. زمانی معروف بود مردان مارلبرویی، نماد خوش تیپی و جاذبه مردانه هستند و اساسا کلینت ایستوود شمایل آرک تایپ مردان مارلبرویی است. ایستوود در کنار اینها وسترن های گردن کلفتی دارد که در اغلب تاپ تن ها، یک یا دو تای آنها حضور دارد. در کنارش تجربه های بازیگری بسیار متعددی دارد؛ از هری کثیف گرفته تا وسترن های سرجیو لئونه تا کارهای متاخرش، تجربه هایی که به عنوان کارگردان – بازیگر دارد. از طرف دیگر این آدم با حفظ سمت، یکی از کارگردان های مولف و صاحب سبک سینما هم به شمار می رود. شما هیچ وقت نمی توانید کلینت ایستوود را با مایکل بی مقایسه کنید. حتی نمی توانید کلینت ایستوود را با دیوید فینچر مقایسه کنید، برای اینکه ایستوود به عنوان کارگردان، هم از جایگاه یگانه و سطح بالایی برخوردار است و هم به عنوان مولف سینما یعنی روایتگر یک جهان بصری و دراماتیک به شمار می شود. کسی است که سه گانه معروف پرچم های پدران ما، نامه هایی از ایوو جیما را می سازد و در کانسپت آثار جنگی با روایتی تراژیک، یک نگرش و سبک خاصی را مطرح می کند و در عین حال در آثاری که هم کارگردان و هم بازیگر است، مثل عزیز میلیون دلاری تمرکز و توازن عجیبی را نشان می دهد. در عین اینکه مسوولیتش را به عنوان کارگردان انجام می دهد، در حفظ راکورد حسی خودش به عنوان بازیگر نیز تلاش ویژه ای به کار می برد.پس در یک کلام باید بگوییم که با مورد عجیبی سر و کار داریم. کلینت ایستوود مثل وودی آلن یا کوین کاستنر نیست. مثل جرج کلونی، جک نیکلسن و خیلی از بازیگرهای دیگر نیست که در ادامه مسیر موفقیت حرفه ای، کم کم تهیه کننده می شوند یا سرمایه گذاری می کنند و در کنارش دو فیلم هم می سازند. ما با آدمی سر و کار داریم که به طور جدی توامان کارگردان، بازیگر، روایتگر و درام پرداز سینماست. یعنی تصویر، روایت، درام و قصه را می شناسد و در ضمن با اکت هم به خوبی آشناست.

بالاترین سطح ممکن بازیگری

سینمای جهان به خصوص هالیوود مناسبات پیچیده و سختی دارد. از عصر استودیوها و عصر یکه تازی کمپانی های بزرگ و آن هفت برادران و چند کمپانی اسم و رسم داری که همه گلوگاه ها و منابع و مسیرهای تولید و اکران را در اختیار خود گرفته و با هم همکاری های وسیعی داشتند و اجازه نمی دادند کسی یا شرکت کوچکی دفتر تولید مستقلی راه اندازی کند، یعنی بعد از جنگ جهانی دوم، تا دهه ۱۹۶۰ و ۷۰ که سینمای مستقل، خیابانی و آلترناتیو رسمیت پیدا می کند و کمپانی ها مجبور می شوند به قواعد ضد انحصار تن دهند، تا دوران رونق تجاری ۱۹۸۰ به بعد، همواره در هالیوود مناسبات پیچیده ای برمبنای ثروت و قواعد و مناسبات و الزام های تجاری وجود داشته که باعث می شده هر آدمی به راحتی نتواند روی صندلی کارگردانی بنشیند. درست برعکس کشور ما، که خیلی ها یک شبه توانستند عنوان کارگردانی را مال خود کنند با مجوزهای صادر شده آن هم با یک فیلم کوتاه یا تجربه ناموفق تلویزیونی. به همین طریق خیلی ها توانسته اند از امکانات و رانت های دولتی و بودجه هایی که تخصیص داده شده بهره مند شوند و یکی، دو فیلم بسازند و بعد هم دیگر هیچ خبری از آنها نشده. نگاه کنید ما چقدر کارگردان یکی، دو فیلمه در سینما داریم که بعد از مدتی محو شدند و دیگر خبری از آنها نیست. ولی در هالیوود اوضاع این گونه نیست، به همین دلیل اغلب آدم هایی که می خواهند اعتماد کمپانی ها و سرمایه گذارها و تولیدکننده ها را جلب کنند باید از مسیر ساده تر و در دسترس تر شروع کنند. به این معنی که یا فیلمنامه بنویسند یا بازی کنند یا فیلم کوتاه بسازند یا اینکه باید موزیک ویدیو بسازند و کارهای تبلیغاتی انجام بدهند. خیلی از بزرگان سینما که امروز به عنوان کارگردان مولف در جهان شناخته می شوند با انیماتوری، تدوین و کارهای تلویزیونی و کارهای موزیک ویدیو و تبلیغات اینترنتی و… خودشان را بالا کشانده اند. از این جهت می توانیم بگوییم یکی از راه های نزدیک شدن به صندلی کارگردانی، بازیگری و راه دیگر فیلمنامه نویسی است. اگر فیلمنامه نبود هیچ وقت بن افلک یا جود لاو یا مت دیمون نداشتیم. مت دیمون حتی به عنوان بازیگر هم وجود نداشت.

معادلش در سینمای بی در و پیکر ایران محسن تنابنده و پیمان معادی هستند؛ کسانی که با نوشتن و تجربه های پراکنده کم کم خودشان را بالا کشاندند و به سطح بالا رساندند. در سینمای جهان هم کسانی هستند با بازیگری یا فیلمنامه نوشتن وارد این عرصه می شوند به این امید که روزی بتوانند فیلمسازشوند. می خواهم بگویم این الگو در مورد کلینت ایستوود صدق نمی کند. ایستوود در حرفه خودش به عنوان بازیگر به بالاترین سطح ممکن رسیده و نمی توانیم بگوییم بازیگری یا نوشتن یا کارهای کوچک تر او و تجربه های پراکنده اش پلی برای رسیدن به کارگردانی نبوده، چون در همان ها بهترین بوده است.

تا ابد در پانتئون غول ها و بزرگان سینما

الگوی دیگر بازیگرانی مثل کوین کاستنر، جک نیکلسون یا جرج کلونی و دیوید شویمر هستند. افرادی مانند اینها وقتی چرخه بازیگری را به انتها می رسانند و در بازیگری به اوج می رسند و احساس می کنند دیگر جایگاه شان تثبیت شده و موفقیت های زیادی به دست آورده اند، وارد سرمایه گذاری و تولید فیلم می شوند یا اینکه خودشان فیلم می سازند. ولی این نکته در مورد کلینت ایستوود صدق نمی کند. کلینت ایستوود، کوین کاستنر نیست، برای اینکه او به عنوان یک بازیگر، صاحب ویژگی ها و فاکتورهایی است که می توانیم به او لقب فیلمساز مولف بدهیم. پس خیلی ها وارد بازیگری می شوند و بعد به هر دلیلی کارگردانی را هم تجربه می کنند یا در مواردی کارگردان هایی هستند که بازیگری را هم تجربه می کنند، ولی در مورد ایستوود این نظر را نمی توانیم تعمیم بدهیم، چون او در هر دو عرصه جزو بهترین هاست و کارهای جدی انجام داده و کارنامه بسیار پربار و غبطه برانگیزی دارد.

درباره شخصیت کلینت ایستوود می توانیم به چند نکته اشاره کنیم و آن اینکه در این سطح از سینمای جهان دیگر رکوردها بی معنی می شوند. زمانی در مورد بعضی از سوپراستارها یا بازیگران تاریخ ساز مثل کاترین هپبورن گفته می شد چهار جایزه اسکار دارد یا درباره بازیگرانی صحبت می شد که بیشترین نامزدی و جایزه گلدن گلوب را دارند، اما در مورد چهره هایی مثل کلینت ایستوود معنای تاریخ سازی به تعداد جوایز و به دستاوردهای هنری منحصر نمی شود. کلینت ایستوود تا ابد در پانتئون غول ها و بزرگان سینما جایگاه ثابت خواهد داشت، خصوصا به خاطر سه گانه ای (خوب بد زشت، به خاطر چند دلار بیشتر و به خاطر یک مشت دلار) که با سرجیو لئونه کار کرده و به خاطر اینکه توامان بازیگر و کارگردان فیلم های نابخشوده و عزیز میلیون دلاری بوده و نکته مهم تر اینکه او همزمان به عنوان آهنگساز، تهیه کننده و در همه رشته ها در بالاترین سطح قرار می گیرد و در واقع به درجه ای از تثبیت حرفه ای رسیده که توانسته در چند سال گذشته علایق اجتماعی، تاریخی و سیاسی خود را دنبال کند.

شمایل برتر در ژانرهای مختلف

مجموعه آثاری که درباره تاریخ امریکا ساخته، پرچم های پدران ما، نامه هایی از ایوو جیما و… هرکدام یک تکه از تاریخ امریکا را بررسی می کنند. در جی. ادگار سراغ شخصیت سوال برانگیزی رفته و توانسته آن شخصیت را هم بشناسد و هم بشناساند. پرچم های پدران ما و نامه هایی از ایوو جیما سراغ یک قسمت پرحرف و حدیث از تاریخ جنگی نظامی امریکا رفته که در این فیلم ها پشتوانه تحقیقی بسیار مفصلی داشته است. نکته دیگر درباره ایستوود این است که در ژانرهای مختلف توانسته شمایل برتری از خودش نشان بدهد. وقتی می گوییم جک نیکلسون نابغه است به خاطر این است که هم کمدین بزرگی است و هم وقتی نگاهش می کنی از او می ترسی. وقتی می گوییم آنتونی هاپکینز نابغه است به خاطر این است که هم نقش کمیک و موزیکال تاریخی دارد و هم ابرنقشی همچون شخصیت هانیبال لکتر را بازی کرده که بسیار ترسناک است و هم در عین حال می تواند شخصیت مهربان و همدلی برانگیزی بازی کند.

کلینت ایستوود در این زمینه هم جمع چند چیز است که معمولا در یک نفر متمرکز نمی شود. در هری کثیف یک پلیس شمایل گونه است. در وسترن های سرجیو لئونه یک وسترنر تک روی تمام عیار است. در پل های مدیسون کانتی و نابخشوده یک عاشق خموش بسیار احساساتی که آن را پشت چهره خاموش و صامت و ابروهای گره خورده و آرواره های به هم فشرده پنهانش کرده است. به هر حال آدمی است که در چند زمینه مختلف توانسته بهترین باشد که خیلی ها نمی توانند این کار را انجام بدهند. حتی در اشل و سطح ستارگان بزرگ دنیا باز هم با این پدیده روبه رو هستیم که یک بازیگر صرفا در نقش های اکشن قدرتمند است. وقتی از جیسون استاتهام یا تام کروز یا بازیگرانی با ویژگی های بدنی بالا که اکشن کار خوبی هستند نام می بریم، اینها برای اینکه خودشان را در سطح بالایی حفظ کنند نیاز به تمرین های ویژه دارند و کار تمام وقت. ممکن است تجربه هایی در ژانرهای دیگر داشته باشند ولی انتظار اینکه یک اکشن کار ژانرهای دیگری بازی کند دور از ذهن است. درنهایت ممکن است چند کمدی خوب بازی کند، ولی اینکه در چند ژانر سنگین و جدی درام، کارهای پلیسی، اکشن، عاشقانه و رومنس و در کار جنگی خوب باشد، بسیار بعید است. اینجاست که ابرستاره ها را باید از ستاره ها جدا کرد. با اینکه مهم ترین نقش های ایستوود و کارگردانی هایش در سال های ۱۹۸۰ به بعد است، اما این ویژگی را دارد که بدن آماده ای برای نقش های مختلف دارد. از نابخشوده و پل های مدیسون کانتی گرفته تا رودخانه مرموز و عزیز میلیون دلاری و… در همه این فیلم ها با وجود سن و سالش بدن آماده ای دارد و انعطاف فوق العاده ای در نقش پذیری از خودش نشان می دهد. بسیار خوب می تواند خودش را با ژانر و فضا و زمینه احساسی فیلم هماهنگ کند و اینجاست که غول ها از بازیگران معمولی و حتی موفق معمولی جدا می شوند.

موخره

در مقایسه ای بین وضعیت جسمی و تمرکز ذهنی بازیگران سالخورده ای مثل کلینت ایستوود، جک نیکلسون، وودی آلن، دونالد ساترلند که تا همین اواخر هم مداوما نقش بازی می کنند، نشان می دهد این افراد تا آخرین روزهای فعالیت حرفه ای هم نظم فیزیکی و تناسب اندام و تمرین های تنفس و بیان و آمادگی جسمانی را بدون ذره ای وقفه انجام می دهند حتی در فصل هایی که کارهای سینمایی آنها مراحل آماده سازی را طی می کند، آنها تئاتر روی صحنه می برند یا در اجراهای خیابانی و ویدیویی ذهن و بدن شان را آماده نگه می دارند، مفهوم بازنشستگی برای آنها اتفاقی است که آگاهانه آن را انتخاب می کنند مثل شان کانری . ولی اگر مثل کلینت ایستوود یا آنتونی هاپکینز بخواهند به حضورشان در سینما ادامه دهند تمرین های بیان، بدن و آمادگی ذهنی، اجرا و پرفورمنس را هیچ وقت تعطیل نمی کنند .در واقع فرق شان با بازیگران سالخورده ما در ایران این است که هنرپیشه های زیادی را در ایران می شناسیم که هنوز معلوم نیست بازنشسته هستند یا اینکه عملا از حرفه شان به دلیل عدم آمادگی کنار گذاشته شدند و از دور خارج شدند.

این گلایه هم وجود دارد و قابل درک است که می گویند در سینمای ایران وقتی بازیگری پیر می شود و به سالخوردگی می رسد دیگر به او نقش نمی دهند و از دور خارج شده و خانه نشین و اجبارا بیکار می شود و امنیت شغلی ندارد . اما یک درصد به این فکر کنیم که آیا بازیگران ما چه مردها و چه زن ها در سنین بالای شصت و هفتاد سال تمرینی هم انجام می دهند برای حفظ آمادگی ذهنی و بدنی خودشان؟ آیا آن روتین سخت و زمان بندی دقیق و فشرده امسال کلینت ایستوود، آنتونی هاپکینز و جک نیکلسون را بازیگران سالخورده و پیشکسوت ما هم دارند؟ یا صرفا این انتظار برای شان وجود دارد که مطابق توانایی های کاسته شده امروزین شان بهشان نقش داده شود؟ فراموش نکنیم بازیگرانی مثل زنده یاد پرویز پورحسینی، استاد عزت الله انتظامی تا آخرین روزهای زندگی شان تمرین انجام می دادند، آینه قدی داشتند و جلویش تمرین های بیسیک بیان و بدن را مرور می کردند درست مثل یک بازیگر جوان و تازه کار.

نکته ای که می توان از این بازیگران بزرگ آموخت شاید این باشد که تا قبل از اعلام بازنشستگی رسمی و قطعی و نهایی یک بازیگر در هر سن و سالی باید نظم ذهنی، فیزیکی خود را حفظ کند تا بتواند توانایی پرفورمنس و اجرای نقش را داشته باشد و خودش را در اوج نگه دارد.

اگر بازیگری بتواند این شرایط را حفظ کند با هر سر و شکلی با هر تغییر قیافه ای در اوج باشد و آن کیفیت بالای خودش را حفظ کند حتی در نود و چند سالگی مثل کلینت ایستوود بزرگ می تواند باشد .