امپراطوری در حلبی آباد

از نگاه خوانندگان – ثمین زرافشان بهترین راه آموختن سینما،فیلم دیدن است. (استیون اسپیلبرگ) بازیگرِ فیلمساز در کارنامۀ فیلمسازی هومن سیدی آثار متفاوت و غیر شبیهی قرار گرفته است،ولی همگی امضای سیدی را پای کار دارند و نگاه او به معضلات و مسایل اجتماعی، خاصِّ خودش است که به نوعی تحت تاثیرِ دیدن فیلمهای هالیوودی است و علاقۀ ویژۀ او به سینمای امریکا و بخصوص گنگستری؛ و اگر بخواهیم ریزتر بگوییم، نگاه تارانتینویی دقیقتر و جزیی تر است برای این تعریف! کارنامه؛ ازآفریقا تا مغزها اولین فیلم او «آفریقا»، اثری بی ادعا اما پر از حرف که نوید دهندۀ بازیگری بودکه می خواست سینمای متفاوت و جدی ای را از خودش خلق کند. یک فیلم ویدیویی ساده با داستانی محکم و پایانی شگفت انگیز که در جشنوارۀ فجر وقت، با استقبال بسیار منتقدین و داوران روبرو و برندۀ سیمرغ بهترین فیلم ویدیویی درآن دوره شد. تقریبا با حفظ همان فضا و آدمها وکمرنگ تر شدن داستان، سیدی دومین فیلم خودش با نگاه به مصائب یک نوجوان سیزده ساله را به نام «سیزده» ساخت که بخاطر نزدیک شدنش به مشکلات بچه های طلاق در آن زمان کاربرد زیادی پیدا کرد و مورد توجه قرار گرفت، ولی در کارنامه سیدی فیلم کم امتیازتری نسبت به دیگر ساخته هایش محسوب می شود. بعد از آن دو فیلمِ داستانیِ نسبتاً قابل قبول، سیدی دست به تجربۀ عجیبی در ژانر جدیدتری زد و فیلمِ «اعترافات ذهن خطرناک من» متولد شد که نامش را از فیلمی ساختۀ جرج کلونی اقتباس کرده بود. فضایی وهم آلود و سرد با طرح داستانیِ پیچیده که نامتعارف ترین اثر کارگردانش در میان بقیۀ ساخته هایش به شمار می رود؛قابهای سینمایی، مونتاژ خوب، موسیقیِ کاملاً هماهنگ و جسورانۀ بامداد افشار،گریم و اَکت های جذاب سیامک صفری و کارگردانی خود هومن سیدی از نقاط قوتِ فیلم سومش بودکه مخاطبان خودش را نیز پیدا کرد. با نگاهی کاملاً عامدانه، سیدی چهارمین اثرش را از ماجرای پروندۀ پرحاشیۀ ناصر محمدخانی فوتبالیست معروف ساخت؛ فقط در اینجا بازیکن فوتبال به خواننده تبدیل شده بود، ولی تمام سکانسهای داخلیِ دادگاه با بازی عالیِ طناز طباطبایی، بشدت بیننده را یاد مظنونِ اصلیِ پرونده، یعنی شهلا جاهد می انداخت که پشتِ همین جایگاهِ مخصوصِ متهمان، گاهی از خودش با جان و دل دفاع می کرد و گاهی قصاص و اعدام را آسوده می پذیرفت. نکتۀ جالب و البته بامزۀ این فیلم، اصرار زیاد هومن سیدی برای کتمان این شباهت به پروندۀ محمدخانی بود که واضح در تیتراژ ابتدایی، قید کرده بود این داستان غیر واقعی بوده و کاملاً زادۀ تخیل نویسنده است.هرگونه شباهتِ شخصیت های داستان با اشخاص حقیقی ، غیر عمدی و کاملاً اتفاقیست! البته که شاید برای خیلی ها، خیلی مهم نباشد، ولی این راه و روش در قصه گویی، همان حسی را به مخاطب القا می کند که فیلم «اژدها وارد می شود» بعد از مشخص شدن جعلی بودن داستانش و اصرارِ حقیقی برای حقیقی بودن ماجراهای فیلمش، به تماشاگر انتقال داده بود و این موضوع، باز پایِ اهمیت احترام به مخاطب را به میان می کشد که از ملزوماتِ مهمِ پایه ای در سینماست. در هر صورت و با تمام این اوصاف، «خشم و هیاهو» فیلم چهارم سیدی، از ساختۀ پیشینش، داستانگوتر و جذابتر بود و در واقع بعد از اولین کارش آفریقا، فیلمساز، دوباره فضای قصه گویی اش را گسترش داده بود و بیننده را درگیرِ خرده پیرنگ (داستانک)های گیرا و دنبال کنندۀ خودش، کرده بود. باید اذعان داشت که همیشه سینمای قصه گو، مخاطب را بیشتر با خود همراه می کند تا استفادۀ حتی درست، از فرم و فضا. این طرزِ فکرِ هومن سیدی برای ساختنِپنجمین اثرِ فیلمسازی اش بود : قصــــّــــه…که مساوی بود با تعداد تماشاگرِ بیشتر. امپراطوری در حلبی آباد (فیلمِ آخر…) محیط عجیبی که بیشتر به خرابه نشین های برزیل وآمریکای لاتین شبیه است و سعی دارد منطقه ای در پایین ترین های شهر تهران را برایمان تداعی کند و باید گفت تا حدِّ زیادی، کارگردان و عوامل فیلم در این امر موفق شده اند ؛ بازسازیِ اینچنین مکانهایی حتما نیازمند داستانی گیرا و جذاب است که با آن ادغام شود تا تکراری و حوصله سربر نشود و در مسیرِ خودش باقی بماند. «مغزهای کوچک زنگ زده» راجع به آدمهای بی اراده و نوکر مآب و نوچه صفتی است، که بند های عروسکی شان، دست صاحبانِ بی کله تر از خودشان است… اگر هیچی نشده اند، اربابشان خواسته و اگر نیاز به رستگاری داشته باشند، باز هم باید از فیلتر رئیس شان عبورکنند. شهرستانکی که سیدی در مغزها.. ساخته، برای اکثر مخاطبانِ فیلم به نوعی خیالی و ساختگی است، بیننده می داند که احتمالاً چنین جایی وجود دارد و با این طرزِ فکر که هست، اما ما ندیده ایم، به تماشایِ فیلم می نشیند و بااستقبال از آن لذت می برد. در مغزها.. محیط، بازسازی شده است و انگار سیدی در امپراطوریِ دست ساز، درب و داغون و البته واقع گرایانۀ خودش، فیلمش را با بازیگرهایِ موفق و کم اشتباهی مثل فرهاد اصلانی، نوید محمد زاده و فرید سجادی حسینی">فرید سجادی حسینی ساخته است. شاید از این نظر بشودگفت که کارگردانیِ این فیلم، برای او ساده تر از دیگر ساخته هایش بوده چرا که همه چیز از قبل تمرین و طراحی شده؛ از آن دسته فیلمهایی که مرحلۀ پیش تولید آن دو سه برابرِ زمانِ ساخت، وقت می گیرد و تولید را ساده تر می کند. ولی این سادگی نمی تواند نبوغِ فیلمسازی و هوشِ هومن سیدی را در کادربندی و دکوپاژهای شسته رفته اش، کتمان کند. کارگردانیِ مغزها.. هوشمندانه است و اگر هم بسیاری بگویند نمونۀ بهتر و معروف تری از این فیلم به نام شهر خدا(۲۰۰۲) قبلا ساخته شده است و حتی اگر انگِ کپی کردن از آن فیلم هم به سیدی زده باشند، باز هم مغزهای کوچک زنگ زده فیلمی دیدنی و شناسنامه دار است. در حفظِ فرم و فضا، شاید سیدی نگاهِ جامعی به فیلم «شهر خدا» داشته، ولی اینکه قصه اش را از آنجا کپی کرده باشد، کاملا حرف بی پایه و اساسی است. اینکه مغزها.. ممکن است ما را به یاد آن فیلم بیندازد، نمی تواند به معنای دزدی کردن از آن اثر باشد. مثلاً خیلی ها با دیدن فیلم «رد پای گرگ» مسعود کیمیایی، به یادِ فیلمِ فوق تحسین شدۀ «روزی روزگاری در آمریکا» سرجیو لئونه،می افتند، پس این یادآوری به معنای کپی برداری کیمیایی از لئونه است؟ – نه! در جشنواره سی و ششم، شگفت زدگیِ خاصی در میان اهالی سینما و مخاطبان به وجود آمده بود، آنها با فیلمی مواجه بودند که هم آشنا بود و هم غریبه! هم منتقدان منفیِ سرسختی داشت و هم هواداران پرشوری! خیلی ها به خاطر حضور نوید محمدزاده در مغزها.. و شخصیتی تقریبا شبیه به کاراکترش در «ابد و یک روز»، فیلم را تکرارِ مکررات دانستند و فقرِ جاری در جریان فیلم را همان نکبتِ ابد و یک روز!… و خیلی ها هم غیره و غیره و غیره …ولی با این وجود هیچکدام نمی توانستند به تماشایی بودنِ فیلم اعتراف نکنند. فیلم خوش ساخت است و می شود کمترین آمار افتادن ریتمِ فیلم را به مغزها.. داد؛ چرا که این هماهنگی از فیلمنامه و کارگردانی تا فیلمبرداری و تدوین و حتی صداگذاری و میکس، همگی تلاش در حفظ ریتم داشتند و این باعث میشد تماشاچی غرقِ در تصاویر،داستان و البته بازی هایِ درخشان فیلم شود. و اما بازی ها… اگر نخواهیم بگوییم مهمترین، ولی باید گفت یکی از مهمترین عاملهای موفقیت یک فیلم، داشتن بازیگرهای مهندس آن است! فرهاد اصلانی، نوید محمدزاده و دیگران در واقع برنامه ریزی شده و حرفه ای نقش ها را مهندسی کرده اند. اصلانی همان است،مثل همیشه؛ با آن هیبتِ غول آسای شکور؛گاد فادری که کودکان و حتی نوزدان را کاسبی می کند برای رونقِ کسب و کار بعدی: پرورش گوسفند می دهد در کالبدِ انسان! … یوغور و درشت است ولی تکیه گاهِ خانواده اش که پشت او، دلشان قرص است . این نقش همین را می خواست، بازیگری که محبوب باشد… بقدری که اگر در طول فیلم خیلی هم منفی شد، ولی بیننده زیادی از او بدش نیاید و حتی در انتها، دلش به حالش بسوزد و با او احساس همدردی کند. او در اصل برای همچین کاراکتری،خود جنس است. محمدزاده که همواره در حال درخشش است و سعی در تکرار نکردنِ بازی هایش دارد،در اینجا هم خوب ظاهر شده ولی اگر ابد و یک روزی ساخته نشده بود و بازی او،آن غوغا را در جشنوارۀ وقت نکرده بود و مورد توجه آن حجم عظیمی از ستایش داوران قرار نگرفته بود؛حتما در مغزها.. ؛ بیشتر از اینها همه را به وجد می اورد، ولی خب ،یادآوریِ آن حضورِ موفق در فیلم سعید روستایی نمی گذارد قدرت نقش آفرینی اش بیشتر دیده شود. مشخص است او برای این نقش، زحمت بسیاری کشیده. موشکافانه و هوشمندانه برایمان شاهین را به تصویر می کشد و الحق که در سکانسِ زندان و ملاقات با شکور بی نقص است؛.. ولی در طول فیلم، گویی مدل بازی اشکمی دچار تناقضات شده و ازچهارچوبِ نقش ، خارج می شود و این غلو دراجرا، اصطلاحاً بازی او را تئاتری «overact» می کند.اما خب این سطح از وسواس و توقع نسبت به بازی های محمدزاده ، از خوب بودن همیشگیِ خود او نشات میگیرد وگرنه باید این را پذیرفت که او تا حدِّ زیادی از پسِ این شخصیت برآمده است. فیلم، سه چهرۀ جدید دارد در رده های سنی متفاوت؛ لادن ژاوه وند در نقشِ مادرِ خانواده (زنی حدودا ۶۰ ساله) که اولین حضورش روبروی دوربین است ، بدون هیچ سابقۀ بازیگری… در واقع کارتن خوابی که کشفِ سیدی از کمپ های ترک اعتیاد بود.چهره و صدای او بسیار گیرا و سمپاتیک است، بی جهت و اتوماتیک وار از او خوشتان می آید و اگر از زندگیِ واقعی اش بیشتر بدانید، چه بسا ، بسیار شیفتۀ او و شخصیتش می شوید… بازی اش روان است و قابلِ حمایت… ولی خب اصلاً در جشنواره فجر به چشم نیامد… حتی نامش در میان کاندیداها هم اعلام نشد. بازیگرِ دیگر مرجان اتفاقیان ؛… او هم کشفِ کارگردان از میانِ شاگردانِ خودش بود که این اتفاقِ خوبی هم برای او و هم برای فیلم مغزهاست. در نگاه اول ، او فقط ری اکشنِ دیگران است و به نوعی به چشمِ وسیله ای برای ایجادِ تعلیق در داستان دیده میشود؛ ولی دراواخرِ فیلم ، بجا در یک مونولوگِ نسبتاً طولانی لایه های دیگر تیپِ شهره را به ما نمایان می کند. معرکه ای که او ، تنهایی جلوی شاهین اجرا می کند، بی نظیر است و قابل باور.ولی اینکه چرا نامِ این دو، از جمع نامزدهای بازیگرانِ زنِ جشنواره حذف و فقط فیلمِ «عرق سرد» شد معیار بازیگری ؟، سوالی است که هیچوقت جواب منطقی و قابل قبولی از جانبِ داوران جشنواره فجر به آن، داده نشد! هیات داوران از بازیِ نوید پورفرج کامل عبور نکردند و او را برای نقش مکمل کاندیدا کردند، اما خب برنده نامزدِ دیگری بود؛… سومین چهرۀ تقریباً جدید فیلم، بقدری در نقشِ خود فوق العاده ظاهر شده که انگار همین الان، او را از ندامتگاه قصرآزاد کرده اند و روبروی دوربین نشانده اند! .. مدل وحشی و ترسناکش ، سر تراشیده همراه با آن ریش ها، به قولی لات ترین و از طرفی مهربانترین آدم فیلم است… نگاه های درستی دارد… احترام به بالاسری را می فهمد… هم گرگ است و هم برّه… انتظارِ پذیرش همه جور رفتاری را از او داریم و این قدرت بازیِ پور فرج است که شخصیتی بدین حد فاصله دار از تیپ و کاراکتر خودش را، به این زیبایی خلق می کند…مسعود، مهمترین گوسفندِ گرگ صفتِ این گلّه است و هر جایی پا بدهد تامرز نابودی پیش می رود اگر حتی چوپانش بگوید بمیر… او می میرد… به همین سادگی ! پورفرج در سکانس هایی، حتی از هم بازی هایِ خودش که اتفاقاً ستاره هم هستند ، پیشی میگیرد؛ نام او را در آینده ای نزدیک مانند امیر جدیدی (دیگر کشفِ سیدی) ،بسیار خواهید شنید. حرف آخر؛ فیلمساز، ایده، آدم ها و ژانر هومن سیدی الان دیگر تبدیل شده به کارگردانی که بازیگری هم می کند… با آنکه سینما و تلویزیون را با بازیگری شروع کرده بود…او استعدادِ خوبی در تصویرسازی و میزانسن های جذاب دارد و حتما مخاطب تمایل دارد که او را دنبال کند،منتظرِ اثرِ بعدی اش میماند و او هم قاعدتاً باید به این مسیر ادامه دهد. مغزهای کوچک زنگ زده کامل ترین ساختۀ اوست؛ به پختگی رسیدن کارگردانش مشهود است ، بازی گرفتن های درست از بازیگرهای جدید که اولین حضورشان را تجربه می کنند، از دیگر مهارتهای اوست که در فیلم آخرش بیشتر جلوه می کند. بعد از تجربه های قبلی، سیدی در پنجمین ساختۀ خود با گذر از بزهکاری و غیرتهای افراطی، به سراغ موضوعِ هویت رفته ؛ دو کاراکتر مهمش ، دنبال اصل و ریشه هستند … اینکه از کجا آمده اند و چه کسی هستند!؟ به قولی همه.. در به درِ سجلدن ! شاهین شخصیت کامل و بالغ فیلم است که وقتی می فهمد در اصل هویتی ندارد، برعکسِ شاخ و شانه هایی که می کشد، ولی با خانوادۀ سابقش ،انسانی برخورد میکند … از آوارگیِ خواهر ناتنی اش،جلوگیری و به او کمک می کند… پدرش را می بخشد و می خواهد به هوای هویت و زندگی جدید ، شهر کوچک خودش را ترک کند که برادرِ کوچک ناتنی اش ،شهروز، از زندان آزاد می شود ، روبروی او قد علم می کند و نمی گذارد شخصیتِ فیلم ، در رستگاریِ خود ، زندگی اش را شیرین کند و زهرِ شکورِ محبوس را به جانش می اندازد… چرا که او نوجوانی است که یاد گرفته گوسفند باشد و به حرفای چوپانش گوش دهد و کاملاً عمل گراستو البته که فاصلۀ زیادی دارد تا تغییر و تحول و رستگاری ! فیلم مغزها.. یکی از ایرانی ترین آثار غیر ایرانی است که سینمایش را از نگاه تلفیقی به فضای فیلم های کشورهای غربی ، روایت می کند و دیگر در اینجا کاملاًروشن به ما القا می شود که سازندۀ اثر ، حتما یک خورۀ فیلمِ به تمام معناست؛… بعضی ها در شهر میچرخند واز دلِ مردم عامی ، قصه و فیلم می سازند و بعضی ها مثل تارانتینوی کبیر از دیدن فیلم و کار در ویدیوکلوپ ، قصّه ها را می نویسند و سینمایشان را جهانی می کنند؛ شاید روزی سیدی هم بتواند با این ایرانیزه کردن فیلمهایش، به موفقیت های بین المللیِ بیشتری دست یابد.

نوشته امپراطوری در حلبی آباد اولین بار در بانی فیلم پدیدار شد.