موزه های معلق پایتخت/ بلاتکلیفی مرمت «تئاتر نصر» در گفت و گو با بهروز غریب پور و محمود عزیزی

 بابک احمدی در اعتماد نوشت :

سالواتوره پسر بچه سبزه لاغراندام و بازیگوش، از پله های راهروی تنگ و ترش آپاراتخانه تنها سینمای شهر بالا می رود. ورود سالواتوره به آپاراتخانه و آشنایی اش با آلفردوی پیر، جهانی شبیه به آنچه از ماجرای «آلیس در سرزمین عجایب» به یاد داریم پیش روی او و همه ما می گشاید. کنار رفتن این پرده سرآغاز ماجرایی جذاب و دیدنی است که برای بسیاری از سینمادوستان فقط با یک نام پیوند خورده است: «سینما پارادیزو».
جوزپه تورناتوره، کارگردان فیلم «سینما پارادیزو» زمانی گفته بود این فیلم مرثیه ای است برای سالن های سینما، اما اشاره به سالن سینما در ابتدای گزارش پیشِ رو تنها بهانه ای است از سر ناچاری، چراکه حداقل اگر یک فیلم سینمایی (ایرانی) چنین اشاره ای به سالن تئاتر داشت قطعا در مقدمه به همان ارجاع می شد. همان سالن های تئاتری که برپایی شان در نمونه ای مانند «تکیه دولت» به عهد ناصری بازمی گردد و برخلاف تاریخ ورود سینما به ایران حتی قدمتی بیش از عهد قاجار دارند.
به همین بهانه اشاره ای گذرا خواهیم داشت به سرانجام مجهول و نگران کننده ساختمان «تئاتر نصر» یکی از قدیمی ترین سالن های تئاتری پایتخت که از سال های پایانی قاجار تا پیش از انقلاب اسلامی جز چند مورد آتش سوزی منجر به تعطیلی، فعال بود اما بعد از انقلاب به کل تعطیل و به مخروبه ای بدل شد. حدود ١٢ سال قبل به پیشنهاد چهره های شناخته شده از جمله عزت الله انتظامی بحث تبدیل این بنا به «موزه تئاتر» مطرح شد.
سالن تئاتری که نشستن روی صندلی هایش برای بسیاری حکم همنشینی با همان تلالو نوری را داشت که در «سینما پارادیزو» از دستگاه آپارات و سپس دهان مجسمه شیر! بیرون می زد و روی پرده نقره ای می افتاد تا برای تماشاگران رویا بسازد. «تئاتر نصر» اواخر قاجار به کوشش سیدعلی نصر، معاون وقت «وزارت پیشه و هنر» در بخشی از ساختمان گراندهتل واقع در خیابان لاله زار ساخته شد. مجموعه ای که بعدها نام تئاتر دایمی تهران را به خود دید و پس از وقوع انقلاب اسلامی مانند بعضی سینماها و تئاترهای قدیمی طعم تعطیلی را چشید. چندی بعد مالکیت بنا به «کمیته امداد امام خمینی» و سرقفلی به جهاد دانشگاهی رسید تا ٧ مهر سال ١٣٨١ که نام «تئاتر نصر» در فهرست آثار ملی ثبت شد.

صحنه یک: سارقان در عمارت 
سال ٨۶ در تمام ادوار حیات «تئاتر نصر» سال دیگری است. سالی که بی توجهی مسوولان به اوج رسید تا آنجا که انتشار خبر سرقت سه ردیف از صندلی های سالن (حدود ١٨٠ صندلی) همراه با بخشی از سقف کاذب (حدود ١٠٠ متر از سقف) در رسانه ها فریاد اعتراض هنرمندان تئاتر را به آسمان برد. از این مقطع به بعد تلاش برای تبدیل این بنای ماندگار و مهم به عنوان «موزه ملی تئاتر» به همت احمد مسجد جامعی از اعضای فعلی شورای شهر تهران در کنار هنرمندان آغاز شد. انتظامی همان سال ها درباره تبدیل «تئاتر نصر» به موزه گفت: «این تئاتر شاهد فعالیت هنرمندان بسیاری بوده و جای تاسف دارد که به یک ویرانه تبدیل شود چراکه می تواند به عنوان موزه تئاتر، یادگارهای گذشته هنرمندان این رشته را در خود جای دهد. » بازیگر پیشکسوت تئاتر و سینما ابراز امیدواری کرد با راه اندازی موزه، «خیابان لاله زار بخشی از گذشته فرهنگی خود را به دست آورد.» در نتیجه گروهی متشکل از کیومرث مرادی، محمود عزیزی، حسین رحمانی و مجید جعفری مسوولیت پیگیری مرمت و بازسازی بنا را برعهده گرفتند.

محمود عزیزی: اعتماد ندارم
محمود عزیزی، هنرمند شناخته شده تئاتر و تلویزیون در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره سرانجام و اوضاع امروز «تئاتر نصر» که همچنان از شرایط نامناسب در رنج است، می گوید: «در سال های اخیر اطلاع چندانی نداشتم ولی گویا شهرداری بنا را خریداری کرده و گروهی مسوول مرمت و بازسازی آن شده اند. ولی مساله اینجا است که همیشه وقتی بحث انتخاب افراد برای بازسازی بناهای تاریخی تئاتری مطرح می شود شک می کنم، چون تجربه نشان داده افرادی ناآشنا به معماری و هویت سالن های تئاتر و فاقد صلاحیت دست به کار می شوند. متاسفانه تجربه ما در نمونه های متعدد منفی بوده است.»
در مقطعی که هنرمندانی مثل محمود عزیزی مسوولیت پیگیری بازسازی ساختمان «تئاتر نصر» را برعهده داشتند همواره یک درخواست به صورت جدی مطرح می شد. اینکه باید ساختمان قدیمی «گراندهتل» نیز به ظرفیت موجود افزوده شود تا از گزند حوادث طبیعی و غیرطبیعی مصون بماند. عزیزی در این باره می گوید: «آرزوی ما همیشه این بود که آنچه از ساختمان قدیمی گراند هتل باقی مانده نیز به تئاتر نصر اضافه شود تا فضای بیشتری در اختیار موزه تئاتر باشد. اگر شهرداری قصد بازسازی دارد باید این دو مجموعه شناسنامه دار و قدیمی را کنار یکدیگر قرار دهد. »
هنرمندان تئاتر همان سال ها به شهرداری تهران پیشنهاد دادند شرایطی فراهم کند که لاله زار حداقل بخش کوچکی از هویت گذشته اش را بازیابد. بر این اساس بود که طراحی «راسته یا گذر فرهنگ» در این خیابان که حالا بیشتر به انبار سیم و کابل و لوستر شباهت دارد، پیشنهاد شد. عزیزی با اشاره به طرح مورد نظر ادامه می دهد: «پیشنهاد این بود که ابتدای کوچه ها را مسدود کنند تا به گذر فرهنگ تبدیل شود. آن زمان هنوز «تئاتر دهقان» را داشتیم یا نشانه هایی از «جامعه باربد» وجود داشت. هنوز «افق طلایی» و بخشی از «تئاتر سعدی» فعالیت می کرد. به این ترتیب با شناسنامه فرهنگی ایران مواجه بودیم ولی از آنجا که حافظه تاریخی ضعیفی داریم امیدی نیست افراد تازه از راه رسیده کار مثبتی انجام دهند.»
او می افزاید: «لاله زار از دهه ٣٠ مهم ترین راسته فرهنگی کشور بود اما بعد از کودتای ٢٨ مرداد هنرمندان تئاتر و سالن دارها از سر ناچاری به اجرای آتراکسیون روی آوردند و سپس به مشاغل دیگر کوچ کردند. گرچه در این سال ها ماهیت فرهنگی مجموعه تغییر کرد اما همچنان امکان نجات بخشی از هویت وجود دارد ولی در صورت بی توجهی، مثل نمونه های ساخته شده توسط شهرداری تهران یعنی مجموعه های «صبا» و «تئاتر تهران» در خاوران سالن هایی ساخته می شود که به درد هیچ کس نمی خورد.»
عزیزی با گلایه از فقدان کارشناسی دقیق در امور مربوط به بازسازی و مرمت سالن های تاریخی تئاتر می گوید: «وقتی چنین افرادی وارد می شوند اولین کاری که می کنند هزینه تراشی است. به همین دلیل افراد حرفه ای معمولا به اینگونه پروژه ها راه پیدا نمی کنند و همه چیز در حد تبلیغات باقی می ماند. اما با این حال همچنان امیدوارم کاری صورت بگیرد و طوری نباشد که یک دهه منتظر بمانیم تا مرمت به نتیجه برسد. »

صحنه دوم: جدال با فراموشی
تمام سروصداها برای جلوگیری از تبدیل تئاتر نصر به پاساژ ظرف مدت کوتاهی فروکش کرد و رسم مالوف فراموشی تاریخی به سراغ مسوولان شهری آمد. به همین دلیل مدیرکل هنرهای نمایشی و معاون هنری آستین بالا زدند تا برای حفظ و حراست از میراث معاصر تئاتر ایران موزه ای تاسیس کنند. مهدی شفیعی ١٩ آبان ٩۵ در گفت وگو با وب سایت خبری «ایران تئاتر» به این موضوع اشاره کرد: «موزه تئاتر مطالبه قدیمی هنرمندان از مسوولان این حوزه است. تمام تلاش مان بر این است که از مسیرهای مختلفی به این اتفاق، شکل اجرایی بدهیم. فضای مناسبی برای راه اندازی موزه پیدا کرده ایم و ساختمان آن روزهای آتی تامین اعتبار و خریداری می شود. اساسنامه آن هم نهایی شده و مراحل ثبت را طی می کند. ان شاء الله به زودی شاهد تاسیس موزه تئاتر خواهیم بود. » به این ترتیب، ساختمانی ٧ طبقه به منظور راه اندازی «موزه تئاتر ایران» در حد فاصل مجموعه تئاترشهر و تالار وحدت توسط معاونت امور هنری خریداری شد و بهروز غریب پور طراحی آن را برعهده گرفت. در همین حال شفیعی چندی بعد در گفت وگو با خبرگزاری مهر درباره استفاده از ساختمان های قدیمی تئاتر برای راه اندازی موزه یادآور شد: «برای راه اندازی موزه تئاتر در مکان های قدیمی تئاتر یا مکان های قدیمی در اختیار شهرداری تهران پیگیری هایی را انجام داده ایم. این مکان ها نیاز به تعمیر و بازسازی دارند و تا آن زمان ساختمانی را خریداری می کنیم تا موزه تئاتر در آن راه اندازی شود. » گرچه او حدود ٧ ماه بعد بار دیگر نسبت به استفاده از آنچه «ظرفیت های موجود در اختیار شهرداری تهران» خواند، ابراز امیدواری کرد.
مدیرکل سابق هنرهای نمایشی ٩ آبان ٩۶ و همزمان با تکرار تقاضایش خبر ناخوشایندی هم داشت: «متاسفانه امسال با کمبود تخصیص اعتبار مواجه بوده ایم. امسال از آن سال هایی بود که به واسطه اتفاقات مختلف شامل تغییر دولت و مباحثی که در حوزه اعتباری دولت وجود داشت، تخصیص بودجه بسیار اندکی داشتیم اما به امید خدا اگر گشایشی در حوزه اعتباری صورت گیرد، بلافاصله این طرح را اجرایی خواهیم کرد و افتتاح موزه را در دستور کار قرار می دهیم.»

صحنه سوم: حفظ میراث ریچارد سوم!
۲۶ تیر ۱۳۹۶ علی مرادخانی، معاون سابق امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از «انتقال اقلام نمایشگاه داود رشیدی به موزه تئاتر» سخن گفت. دو ماه بعد یعنی در تاریخ ۴ شهریور ٩۶ اولین دوره اهدای نشان «داود رشیدی» کارگردان نمایش هایی همچون «در انتظار گودو»، «ریچارد سوم» و «دیکته و زاویه» شامگاه ۴ شهریورماه در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر برگزار شد. در همین مراسم بود که احمد مسجدجامعی این بار در جمع هنرمندان درباره «تئاتر نصر» صحبت کرد. او که برای اهدای نشان زنده یاد رشیدی به محسن میرزایی روی صحنه رفته بود در این باره گفت: «توفیق این را داشتم که با خانواده رشیدی از نزدیک رفت و آمد داشته باشم. یکی از ویژگی های این خانواده این است که همه آنها اهل فرهنگ و هنر هستند. زمانی که آقای رشیدی در قید حیات بود به ایشان قول داده بودم که موزه تئاتر در «تئاتر نصر» راه اندازی و افتتاح شود. با خریداری محل این موزه، قرار است موزه تئاتر در «تئاتر نصر» افتتاح شود.»

صحنه چهارم: همسُرایان! (شهرداری و میراث) 
اظهارات سه هفته قبل برزین ضرغامی نشان داد که انتقاد و بی اعتمادی محمود عزیزی نسبت به بازسازی مجموعه های تئاتری توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران چندان هم بیراه نیست. مدیرعامل سازمان زیباسازی در گفت وگویی با هنرآنلاین به طور ناگهانی و برخلاف مشاهدات سابق و انتظار هنرمندان از «تخریب ۶٠ درصدی ساختمان تئاتر نصر» خبر داد: اظهارنظری که بعدا از سوی سپیده سیروس نیا، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران رد شد. سیروس نیا تلویحا این اظهارات را ناشی از عدم آگاهی نسبت به گذشته و حال بنای قدیمی «تئاتر نصر» دانست: «آخرین باری که یکی از همکاران میراث فرهنگی بازدیدی از بنا داشت، شرایط آن با دو سال قبل تفاوتی نکرده بود. تئاتر نصر در هر صورت از همان زمان ثبت تا امروز یک بنای متروکه است: سالنی کاملا تاریک و بدون برق که بیشتر صندلی هایش شکسته و به حال خود رها شده است. احتمالا رییس سازمان زیباسازی چون آن شرایط را دیده، فکر کرده که ۶۰ درصد بنا قابل بازگرداندن نیست. مطمئنا امکان بازسازی درصد بالایی از این مجموعه تاریخی وجود دارد.»

صحنه پنجم: موزه های معلق پایتخت
موتیفِ نگران کننده گزارش از مقطعی به بعد جای خود را با اندوه عوض می کند. آنجا که نه تنها از بازسازی و مرمت اصولی «تئاتر نصر» خبری نیست، بلکه بهروز غریب پور در گفت وگو با «اعتماد» برای اولین بار از بلاتکلیفی طراحی ساختمان جدید خبر می دهد. این هنرمند درباره آخرین وضعیت طراحی این ساختمان می گوید: «بخشی از کارهای طراحی انجام شد و دفترچه هایی شامل تمامی آنچه تا امروز صورت گرفته به مدیرکل جدید هنرهای نمایشی ارایه شده است، ولی وقتی فهمیدم به دلیل کمبود بودجه و امکانات این ساختمان به دبیرخانه جشنواره تئاتر فجر اختصاص داده شده است به نظرم رسید درباره اینکه «سالن نصر» موزه تئاتر باشد یا ساختمان جدید اختلاف نظر وجود دارد.»
سرپرست گروه نمایشی «آران» در این باره می افزاید: «ما باید ساختمان جدید را برای موزه تئاتر آماده کنیم چون در بهترین نقطه قرار دارد. در حالی که تئاتر نصر به عنوان فضای قدیمی تئاتر باید حفظ شود. اگر قرار باشد نصر موزه شود از حالت تماشاخانه ای خارج شده و قابلیت گذشته اش را از دست می دهد.»
غریب پور در ادامه از نگارش نامه ای خطاب به مدیرکل هنرهای نمایشی برای روشن شدن تکلیف تزریق بودجه و ادامه طراحی موزه جدید خبر می دهد: «با وضعیت موجود امکان ادامه کار وجود ندارد چون هزینه ها بالا است و ظاهرا اداره کل، بودجه ای برای پرداخت هزینه های طراحی و ساخت در اختیار ندارد. بنابراین لازم است با نیروی انسانی که تا امروز فعالیت کرده تسویه حساب کنیم تا ببینیم کار چه سرانجامی پیدا می کند.»
او در پاسخ به این پرسش که اگر سالن تئاتر نصر مطابق آنچه شهرداری تهران مد نظر دارد برای اجرای آثار نمایشی آماده شود، آیا امکان جذب مخاطب خواهد داشت یا خیر، بیان کرد: «اگر برنامه ریزی جدی و دقیق وجود داشته باشد قطعا امکان پذیر است. برای نمونه می توان این سالن را به محل تخصصی مرور نمایشنامه های دوران قاجار اختصاص داد. این روش به شان و منزلت سالن هم کمک زیادی می کند. در هر صورت اگر اصول رعایت شود و سالن تابع استراتژی روشن باشد حتما به نتیجه می رسد.»

پرده آخر
سالن های قدیمی سینما و تئاتر سرمایه های ملی، فرهنگی و اجتماعی هر کشوری هستند: سرمایه هایی که فقط از خاطره جمعی جامعه حراست نمی کنند، بلکه شناخت بهتر از نسل های پیشین و ارتقای سطح فرهنگ عمومی نسل آینده را در خود مستتر دارند. داشتن «موزه تئاتر» حق مسلم هنرمندان نمایش و مرمت و بازسازی «تئاتر نصر» دینی است که چندین دهه است بر شانه مدیران پایتخت سنگینی می کند. متاسفانه روند امور حداقل در ١۶ سال اخیر نشان می دهد سخت می توان به پروژه های ساخت، مرمت و بازسازی اماکن هنری اعتماد کرد و همان گونه که بهروز غریب پور گفت، امید می رود در بحث بازسازی «تئاتر نصر» و «راه اندازی موزه جدید تئاتر» همه چیز با رعایت اصول پیش برود. بلکه نسل های آینده مانند سالواتوره زیرنقش داستان «سینما پارادیزو» محلی برای ساختن جهان رویایی خود داشته باشند که ملت بی رویا مرده است.