«معمای شاه» خط فیلمسازی دائمی من نیست

صد در صد شخصیت های «ایراندخت» تخیلی هستند گروه تلویزیون- زینب علیپور: برخی از آدمها بی آنکه بخواهند، درگیر حواشی و مسائلی می شوند. محمدرضا ورزی یکی از همین افراد است که سالهاست با ساخت مجموعه های تاریخی، راوی بخش هایی از تاریخ معاصر بوده است. اما به دلیل حساسیت هایی که در این بخش از تاریخ وجود دارد، بی آنکه بخواهد حواشی بسیاری را پیرامون خود و کارهایش داشته که در «معمای شاه» این اتفاقات به اوج خود رسید و برخی اعتراضات باعث دلخوری این کارگردان شد. وی که این روزها سخت مشغول ساخت مجموعه «ایراندخت» به تهیه کنندگی مصطفی شریفی است، در گفت و گو با بانی فیلم در خصوص این کار و مجموعه «ستارخان» که به گفته خودش روی میز مونتاژ شکل گرفت و حواشی که برای «معمای شاه» ایجاد شد، به مطالب مهمی اشاره کرد که در ادامه می خوانید: ***  باز هم در ساخت یک مجموعه سراغ بخشی دیگر از تاریخ رفتید که البته این بار نگاهتان به وقایع پیش از دوران پهلوی بوده است. – من پیش از «ایراندخت» در سریال های «سالهای مشروطه» و «تبریز در مه» هم نگاهی به تاریخ پیش از پهلوی داشتم. در «معمای شاه» خیلی کامل به دوران پهلوی پرداختم. تقریباً به صورت یک هلی شات ۱۵۰ سال دوران قاجار و پهلوی را در کارهایی که تا به امروز ساخته ام، به تصویر کشیده ام. من به همان اندازه که به دوران پهلوی پرداختم، به وقایع دوران قاجاریه هم پرداخته ام. دوران پهلوی منحصراً بخشی از «عمارت فرنگی» و «معمای شاه» بود. «معمای شاه» چون سیاسی بود، جنجالی شد و وقتی یک کار جنجالی می شود، بیشتر مطرح می شود. در واقع این کار هم یک رومنس است که در دل آن رنج نامه ای از سردار ملی ستارخان وجود دارد. بنابراین در «ایراندخت» زندگی ستارخان را به تصویر نکشیدم، این شبهه بوجود نیاید. اصلاً تحت هیچ شرایطی زندگی ستارخان را کار نکرده ام. بلکه رنج نامه ای از ستارخان را کار کردم که در دل این رومنس ماست و صد در صد شخصیت ها تخیلی است و در بستر دوران مشروطیت اتفاق می افتد و فضا کاملاً داستانی است.  شما همواره خودتان فیلمنامه های سریال هایی را که می ساختید، می نوشتید، چطور شد که در این کار فقط کارگردانی کردید؟ – من عادت دارم با فیلمنامه کامل، فیلمبرداری کار را شروع کنم. اصلاً در کارهایی که ساخته ام، اینگونه نبوده که در طول فیلمبرداری، فیلمنامه نوشته شود. ضمن اینکه در این کار احساس کردم که بهتر است تجربه این چنینی هم داشته باشم و با تیم وورک کار کنم. البته قصه متعلق به خودم است و تیمی را جمع کردم متشکل از آدمهایی که دستی بر آتش دارند و به نظرم تجربه خیلی خوبی بود و دوست دارم چنین تجربه ای را دوباره تکرار کنم. اعتقاد دارم شرایط نگارش جمعی چنانچه عقاید داستانی در یک مسیر باشد، خیلی اتفاق بهتری است. چون طبیعتاً چند فکر بهتر از یک فکر است.  چطور شد که اصلاً بخشی از کار با عنوان «ستارخان» روی آنتن رفت و به نظر شما اینکه هنوز اصل سریال پخش نشد و از دل آن یک مجموعه متولد شد، به اصل کار لطمه وارد نمی کند؟ – ۱۳۰۰ دقیقه کل سریال است که ما فقط ۳۰۰ دقیقه را پخش کردیم. البته سریال «ستارخان» به طور پراکنده در طول «ایراندخت» پخش خواهد شد و قصه اصلی ما این که پخش شد، نبود. داستان اصلی ما داستان خانواده ایرانی است که چهار قصه دیگر را به موازات پیش می برد و پیچیدگی های فوق العاده ای دارد که ما اصلاً در «ستارخان» نیاوردیم. مخاطب با یک کار جدیدی روبرو خواهد شد. به هر حال رسانه ملی در دهه فجر یک کار ملی می خواست که بالاخره متناسب با حال و هوای مردم و شرایط موجود باشد که ما این کار را انجام دادیم. وگرنه اصل کار و اصل داستان را هنوز خرج نکرده ایم. داستان ما خیلی داستان جذابی است. شما داستانهای فرعی ما را در «ستارخان» دیدید. ضمن اینکه باز هم تکرار می کنم غرض ما در «ستارخان» به تصویر کشیدن یک رنج نامه بود. اصلاً هدفم زندگینامه ستارخان نبود. هشداری بود به جامعه امروزی که مراقب باشید مسیری که طی می کنیم، قربانی مثل ستارخان را در برنگیرد که در واقع آسیبش به مردم و کشور می رسد.  چرا نمی خواستید زندگینامه «ستارخان» را بسازید؟ – ساختن زندگینامه ستارخان نیاز به پروداکشن عظیمی دارد، چون مدام در حال جنگ و سوارکاری بوده است. اولاً ما بودجه اش را نداشتیم و ضمن اینکه مستلزم این است افراد دیگری بیایند و آن را تجربه کنند. اما بخشی که من ساختم، رنج نامه ای است که فکر می کنم در شرایط امروز برای اینکه بخواهیم جامعه را آگاه کنیم، به نظرم مفیدتر است. ستارخان با تلاشی که کرد، سعی کرد آذربایجان را برای ایران حفظ کند و در جنبش مشروطیت نقش بسیار برجسته ای داشت.  «ایراندخت» در کنار بخشی از زندگی ستارخان، به چه موضوعی پرداخته است؟ – بخش تاریخی نداریم. خود قصه است که به تاریخ ارتباطی ندارد. به عنوان مثال «برباد رفته» که در آن قصه ای در بستر تاریخ روایت شده است.  فکر می کنید زمانی که «ایراندخت» روی آنتن برود، ممکن است به سرنوشت «معمای شاه» دچار شده و درگیر حواشی شود؟ – «معمای شاه» سیاسی بود و بشدت یک عده موضع داشتند و عده ای هم دفاع کردند. با این تفاوت آنهایی که موضع داشتند، موضعشان پر و پاگاندا شد و آنهایی که حمایت کردند، هیچ وقت حمایتشان پر و پاگاندا نشد. به همین دلیل است که جنبه های خشونت آن کار برجسته تر از جنبه های هنری و ساختاری شد. به هر حال آن سریال، چهره پردازی به آن زیبایی را داشت و دکورهای ماندگاری که بعد از من، چند تا پروژه از دکورهای ما استفاده کردند. ۱۵ تا پروژه از دکورهای ما استفاده کردند. مثل سریال «شهرزاد» و سایر پروژه ها. اما کسی به این نکات توجه نکرد! دقت کرده باشید، ۶۰ درصد از دکورهای شهرک غزالی را ما در این پروژه ساختیم. به هر حال سرمایه ای برای رسانه ملی است که می ماند و پروژه های مختلف از آنها استفاده می کند. ما برای آن کار ۵۰۰۰ دست لباس کار کردیم که در آرشیو وجود دارد و در اختیار پروژه های مختلف قرار می گیرد.  جالب اینکه همان افرادی که از دکورهای شما در آثارشان استفاده می کنند، علیه شما هم صحبت می کنند! – بله به هر حال عده ای متأسفانه اینگونه رفتار می کنند. جالب است بدانید در اوج حمله ها و هجمه های «معمای شاه» بازیگری نبود که من با او تماس بگیرم و بگوید که نمی آید. در میان این حجم بازیگری که برای این کار دعوت شدند، فقط یک بازیگر نیامد.  چه کسی؟ – نمی توانم نامشان را بگویم. یک بانوی بازیگر ۷۰ ساله بود که نیامد. اما هر کسی را که دعوت کردم آمد و بازی کرد. به هر حال آن کار یک ویترین بود از یکسری وقایع در دوران پهلوی و در آن کار دروغ نگفتم. حالا یک عده اطلاعاتی ندارند و مسلط بر اوضاع آن زمان نیستند، مشکل من نیست. من در تیتراژ هم منابع ام را ذکر کردم. اما یک عده نمی بینند و اطلاع ندارند و می آیند و می گویند دروغ گفتی. مشکل دیگر هم این بود جریاناتی که متأسفانه الان هست، یک مقدار مردم را در واقع ناراحت کرده است و بخشی از اقشار جامعه که ناراحت تر هستند، طبیعتاً دیگر نمی خواهند ابعاد هنری چنین اثری را نگاه کند. فقط مقایسه می کند و می گوید که شما دروغ گفتی.  منظور شما این است در تمام سریال هایی که تا به امروز ساخته اید، بخصوص «معمای شاه» نگاه شما به کار، نگاه هنری بوده و اصلاً نگاه سیاسی به کار نداشتید؟ – اتفاقاً در کنار نگاه هنری، نگاه سیاسی هم داشتم.  فکر نمی کنید که نگاهتان به آن بخش از تاریخ تک بعدی است و اصولاً در سریالهایی که ساخته اید و بخصوص «معمای شاه»، سعی نکردید که بخشی از اقدامات مثبت دوران پهلوی را هم به تصویر بکشید؟ – من برای این قضیه توضیح دادم. این کار را که شما می گویید، کار تحلیلگران تاریخ است. آنها باید بیایند و خدمات و جنایات یک حکمران را در کفه ترازو بگذارند و کفه ای که از همه سنگین تر بود، معیار قضاوت شود. من نمایشگر هستم، نه تحلیلگر. نمایشگر در همه جای دنیا حق قرائت دارد. بزرگان ما در هالیوود مثل اسپیلبرگ و مل گیبسون و افراد دیگر حق قرائت داشتند. فیلمساز حق دارد که نگاه خود را داشته باشد و آن را قرائت کند.  منظور من این است که شما به عنوان یک فیلمساز نکات مثبت و منفی را در آثارتان نشان بدهید و این مخاطب باشد که قضاوت کند! – اتفاقاً فیلمساز یک جاهایی هم می تواند قضاوت ایجاد کند. چه اشکالی دارد؟ حالا مخاطب می تواند آن قضاوت را قبول نکند، بحثی نیست. وقتی یک نفر می آید و زندگی حضرت نوح را می سازد و در انتهای فیلم آن فجایع را به بار می آورد، شاید از نگاه خودش فجایع نباشد. ما از قرائت او استقبال نکردیم. حرف من این است ما نباید بگوییم این قرائت را انجام نده، چون در این صورت ما دیکتاتوریم. یک فیلمساز نمی تواند همه سلایق را تعمیم بدهد. در آمریکا می آیند و فیلم هیتلر را می سازند و به قول شما تک بعدی هم می سازند و ۵ تا اسکار هم می گیرد. همکار خودمان هم اسکار گرفته است. اگر بگوییم که اسکار سیاسی است که چرا برای اصغر فرهادی نمی گوییم سیاسی است؛ هر چند من اعتقاد دارم اصغر فرهادی در «جدایی نادر از سیمین» حقش بود که اسکار بگیرد. چون آن فیلم بسیار شریف ساخته شده است و من طرفدار پر و پا قرص آن فیلم هستیم. از نگاه من فیلم مذهبی و انسانی است. بنابراین نمی توانیم اینگونه با قضیه برخورد کنیم. یعنی وقتی به نفع مان نیست بگوییم سیاسی است و وقتی به نفع مان است بگوییم سیاسی نیست!  اما بپذیرید که سراغ موضوعاتی می روید که حساسیت برانگیز است! – موافقم. اما این حساسیت فقط در ایران است. اگر «معمای شاه» در اروپا پخش شود اصلاً اینگونه با سریال برخورد نمی کنند. ابعاد هنری کار را می بینند و نگاه کارگردان هم برایشان محترم است. باید ببینیم باور فیلمساز چیست. من براساس باورم قرائت کردم. شما ممکن است باورتان این نباشد، آن هم نظر محترمی است. من نسبت به کسانی که با سلیقه من و قرائت من موافق نیستند، هیچ گاردی ندارم. من کاری را که ساختم، باور داشتم و از آن دفاع می کنم و می گویم این قرائت من بود. شاید زمان ساخت «معمای شاه» ۱۰ سال پیش بود یا شاید ۳۰ سال دیگر باید ساخته می شد.  شاید این مجموعه زمانی پخش شد که به دلیل شرایط روز جامعه، شرایط مناسبی نبود و دلخوری هایی که مردم داشتند، باعث اعتراض و گارد گرفتن به سریال شما بود؟ – احسنت به شما! باور من هم این است که «معمای شاه» از نظر پژوهشی کار کاملی بود. ممکن است یکسری نکاتی که به زعم عده ای مثبت می آید را بنده بازگو نکرده باشم، ولی تحریف هم نکردم. به قول شما یک بُعد را نگاه کردم. عمده فیلمسازان دنیا هم نگاه تک بعدی دارند و فیلمشان را می سازند. ضمن اینکه در درام قهرمان و ضد قهرمان است که شکل می گیرد. ممکن است قهرمانی که من در تاریخ انتخاب می کنم، به زعم عده ای ضد قهرمان باشد و یا بالعکس. نباید بگوییم که این کار بد است. ضد قهرمان من در «معمای شاه» محمدرضا پهلوی است. بنابراین نمی توانم برای ضد قهرمانم، ابعاد دیگری را در نظر بگیرم، چون درام اشکال پیدا می کند. تعریف درام این است، حرف من که نیست. در دانشگاه تدریس می شود. تعریف من از قهرمان، امام خمینی است و اعتقاد و باور دارم. شما نمی توانی به من بگویی حق نداری این باور را داشته باشی. همانطور که من حق ندارم باور شما را زیر سوال ببرم. بنابراین قرائت یک نفر را زیر سوال نبرید و به او دروغ نبندید و بگویید تحریف کرده است. شما برو بساز و آنطور که دوست داری قرائت کن و با باور خودت بساز.  یعنی شما برای خوشایند کسی سریال نمی سازی. اینطور نیست؟ – خدا شاهد است که نه. من کاری را که می سازم باید به آن باور و اعتقاد داشته باشم. باور دارم که انقلاب باید اتفاق می افتاد. حالا وقتی یک انقلاب پیروز می شود، نباید انتظار داشته باشیم که در ۳۰ سال همه چیز گل و بلبل شود! انقلابی که رخ می دهد، طبیعتاً طی سالها ریزش های خودش را می کند، سره از ناسره هایش را طی آزمون و خطاها باید تشخیص بدهد تا بتواند به یک خط اصولی دست پیدا کند. البته منظورم اصولگرا نیست! چون فکر می کنم امروز روزی است که باید فراتر از اصلاح طلب و اصولگرایی فکر کرد، برای اینکه بتوانیم کشور را جلو ببریم. من «معمای شاه» را فرا جناحی ساختم. چیزهایی در آن وجود داشت که اصلاح طلب تعجب می کرد. معتقدم آیت ا… رفسنجانی مبارز بزرگی بود و در سریال نشان دادم.  چقدر این اعتراض ها و برخوردها روی شما و کارتان تأثیرگذار است؟ – اوایل برایم مهم بود. اما فکر می کنم به یک رشد نسبی به لحاظ درونی رسیده ام. اوایل خیلی ناراحت می شدم، اما الان هر گونه تهدید و تخریب و انتقاد را پذیرا هستم و با آن مشکلی ندارم. به اعتقاد من کسی که انتقاد می کند، به زعم من بزرگوار است، اما کسی که تخریب می کند، بزرگوار نیست. من خودم به شخصه یکسری از کارهای آقای حاتمی کیا و خانم بنی اعتماد را دوست دارم و یکسری را هم نمی پذیرم. اما این عزیزان را هیچ وقت تخریب نمی کنم و خط بطلال روی کارهایشان نمی کشم و جناحی با آنها برخورد نمی کنم. آنچه که خوب است را تأیید می کنم و آنچه را که دوست ندارم تخریب نمی کنم. غرض ورزی با کسی ندارم. برای من هیچ چیزی صفر و صد نیست. اما بعضی ها می گویند چون درباره شاه اینگونه ساخته، دیگر کارهایش را نبینیم. این نگاه، نگاه درستی نیست.  حتی ممکن است بسیاری از بازیگرانی که در آن سریال با شما همکاری کردند، با شما هم عقیده نباشند! – بله صد در صد. آرتیست نباید برای خودش حد و مرز تعیین کند. هنر از سیاست باید جدا باشد. همه حرف من همین است که به عقاید هم احترام بگذاریم و همدیگر را به راحتی قضاوت نکنیم و اگر هم عقیده نیستیم، همدیگر را تخریب نکنیم. بنابراین تمام تصورم و نگاهم این است که «معمای شاه» خط فیلمسازی دائمی من نیست. من یک جا این تجربه سیاسی را کردم. من ژانرهای مختلف را تجربه می کنم. یکی از تجربیات من این سریال بود که به زعم عده ای خوش آمد و به زعم عده ای هم نه. این دیگر مسئله من نیست.  درباره «معمای شاه» خیلی صحبت کردیم. بهتر است کمی هم از «ایراندخت» بگوییم. سالهاست که سعید نیکپور به واسطه نقش امیرکبیر در اذهان ماندگار شده است. یکی از دلایل انتخاب این بازیگر برای نقش ستارخان، این بود که نیکپور را به واسطه نقش ستارخان هم بشناسند یا به دلیل همان شباهت بود که انتخاب شد؟ – سعید نیکپور به عقیده من یکی از بازیگران بسیار قدرتمند و کلاسیک و حرفه ای است. طی این سالها مثل این بازیگر کم دیدم؛ این قدر حرفه ای و با دانش و باسواد و آشنایی من با او برمی گردد به سالیان خیلی دور یعنی اوایل دهه ۶۰٫ زمانی که فیلمسازی را شروع کردم، دلم می خواست با آدمهایی که دوست دارم کار کنم. سعید نیکپور یکی از همان آدمهاست. درباره این کار هم به ایشان گفتم دوست دارم نشان بدهی که می توانی دو شخصیت ملی را متفاوت از هم بازی کنی. «ستارخان» هم به عقیده من جدا از امیرکبیر بود و به نظرم با موفقیت از آن عبور کرد. ضمن اینکه آقای نیکپور یکبار در سال ۱۳۶۰ در یک فیلم داستانی نقش ستارخان را برای جهانگیر الماسی بازی کرده بود. بعد از سالها این نقش را بازی کرد که خوب هم بازی کرد. بازیگری مثل ایشان که تا این حد بیان خوبی هم داشته باشد در نسل گذشته کمتر دیدم. در بازیگران نسل جوانتر به نظرم کورش تهامی این بیان خوب و قوی و مسلطی را دارد. همین طور حامد بهداد که می تواند با صدایش بازی کند و صدایش را تغییر بدهد. سام قریبیان هم در این کار بازی کرد که بازیگر بسیار کلاسیک و بیان خوبی دارد. البته بیشتر کارگردان و فیلمساز است و فیلمساز بسیار خوبی است. من «عالیجناب» را خیلی دوست داشتم. ضمن اینکه بازیگر بسیار با استعدادی است. به فیلمسازان دیگر هم توصیه می کنم از توانایی این بازیگر حتماً در کارهایشان استفاده کنند. چون به نظرم نقش را مهندسی می کند. اندیشه فولادوند هم به نظرم بی نظیر و بی بدیل در این کار بازی کرد. همین طور از بازی منحصر به فرد ایرج راد تجلیل می کنم و حسین پاکدل، بیتا فرهی و… من در طول این ۲۳ سال که وارد این حرفه شدم، همواره با بزرگان بسیاری در کارهایم همکاری کردم و خوشحالم که انتخاب های خوبی در این زمینه داشتم.  چقدر «ایراندخت» با کارهای قبلی تان متفاوت است؟ – خیلی زیاد با کارهای قبلی ام متفاوت است. ضمن اینکه همه بچه های این گروه همه تلاش خود را کردند و از مستانه مهاجر سپاسگزارم که تدوین این کار را انجام دادند. چرا که «ستارخان» روی میز مونتاژ شکل گرفت. از مهرداد جلوخانی باید تشکر کنم و نیما دبیرزاده. همه بچه ها سنگ تمام گذاشتند. همین طور مسعود عجمی که سالها دستیار من بود و در این کار به عنوان کارگردان دوم ایشان را معرفی می کنم و خیلی از دوستان دیگر که در «ایراندخت» من را همراهی کردند.  خودتان در این سریال بازی نکردید؟ – نه، من فقط یک بار مجبور شدم بازی کنم آن هم نقش محمد شاه قاجار. شاید تنها کارگردانی هستم که از بازیگری متنفرم. به هر حال کارگردان باید کار خودش را انجام بدهد. البته از گذشته تا به امروز دوستانی بوده و هستند که در کار خودشان بازی هم کردند.

نوشته «معمای شاه» خط فیلمسازی دائمی من نیست اولین بار در بانی‌فیلم پدیدار شد.