«انزوا»، هیاهو در فقدان ایده

از نگاه خوانندگان – محمد صادق انصافی: «انزوا» به کارگردانی مرتضی علی عباس میرزایی اثر ضعیفیست. فیلم قصه‌ بی‌غصه‌ی افرادیست که در جستجوی خویشند. اشخاصی سرگردان و فاقد هویت که حتی شناساندن و درونی‌سازیشان به مسئله‌ مهمی برای فیلم‌ساز تبدیل نمی‌شوند. فیلمی با روایت خطی که مخاطب را در دام بگو‌مگوها و شلوغ‌کاری‌های بی‌حاصل گرفتار می‌کند. همراه با رگباری از اکت‌ها که دست بر قضا هیچ‌کدامشان نقش تعیین‌کننده‌ای در قصه‌سازی ندارند. فیلم از همان چند سکانس اول میخش را محکم نمی‌کوبد. عدم پرداخت شخصیتی همزمان با شروع فیلم سر باز می‌کند. اکت تیپیک زن تنها به دویدن‌ها و سراسیمگی او محدود شده و پس از گذشت اندک زمانی از آغاز فیلم دیگر او را نمی‌بینیم. از اینجا به بعد، قسمت عمده‌ای از ماجرا وامدار همان سکانس‌های آغازین با حضور زن می‌شود. ترفند نخ‌نمایی که بیننده را بدون کنکاش به حال خود رها می‌سازد. نقش‌ها به شدت سطحی و دیالوگ‌محور هستند. دوربین مقلد فیلم ابدا در جستجوی تکنیک خاصی نیست. کلوزآپ از چهره‌ افراد به شکلی افراطی ضبط می‌شود. انگار همه مهمند در حالی که هیچ‌کدامشان تعیین‌کننده نیستند. تعداد زیادی از سکانس‌ها دربردارنده‌ کات‌های سریع و پشت‌سر‌هم هستند؛ حتی هنگامی که همه سر سفره نشسته‌اند و غذا می‌خورند و فضا نشان می‌دهد قرار نیست اتفاق خاصی بیفتد. از این دست نماها در سکانس‌های تکراری مانند رانندگی فراوان داریم. انزوا علاوه بر آشفتگی ذاتی و هرج و مرج خود‌خواسته، از ایده‌ حساب‌شده‌ای نیز پیروی نمی‌کند. همین امر عامل در‌جا زدن فیلم و آهنگِ به شدت کند جلو‌رفتن فیلمنامه است؛ آن هم به بدوی‌ترین حالت ممکن. داستان فیلم به حدی کلیشه‌ای و دست چندم است که اساساً مخاطب انگیزه‌ی چندانی برای دنبال‌کردن آن در خود نمی‌بیند. گویا مسئله‌ فیلم‌ساز تنها نشان‌دادن اشخاص به هر قیمت ممکن است. این سطح نازل از معرفی افراد، نا‌پختگی و نا‌بلدی کارگردان در ارتباط سازی بین مؤلفه‌های زمانی و مکانی را می‌رساند و به همین دلیل است که فیلم، در مرحله‌ گذار از تنش (آن هم از نوع کاذب) به تعلیق طرفی نمی‌بندد؛ بلکه با توسل به تغییر سریع پلان‌ها به شکلی غلط و نا‌به‌جا قصد پیشبرد قصه‌ای چند‌لایه را دارد و در این مسیر به هر کس تلنگری می‌زند و می‌رود. قصه‌ای بدون درد که هرگز بیننده را درگیر نمی‌کند و سلسله‌ای از حوادث ملموس نمی‌سازد. فیلم‌ساز بیش از همه، از حالت تحیر و بلاتکلیفی مرد – با آن حالت چهره‌ بد- سوء استفاده می‌کند و تماشاگر را بدون دلیلی قابل قبول تا به انتها معطل نگاه می‌دارد و این را در حکم منتظر گذاشتن بیننده قلمداد می‌کند. شخصیت متلون مردی که وجهه‌ مشخصی (حتی خنثی) ندارد و کارگردان به خوبی این را می‌داند. استفاده از تکنیک قطع و وصل صدا و بالا بودن آن در برخی مواقع به حدی بد و غیر ضروریست که دلیلی برای به کار‌گیری آن نمی‌یابیم. گریم چهره‌ها نیز چنگی به دل نمی‌زند. قاب‌بندی‌ها از منطق خاصی پیروی نمی‌کنند و عاملی برای معطوف‌کردن دقت بیننده به رویدادی در لحظه نیستند؛ بلکه همه از جنس یکدیگرند. ذهن بیمار مرد و بد‌بینی نا‌تمام او نیز به دغدغه‌ فیلم‌ساز تبدیل نمی‌شود. تنها ابزاریست برای برچسب‌زدن به شخصیت ناقصی که تعمداً گنگ و بی‌خاصیت نگاه داشته شده و یک‌تنه به گذشته‌ خود و دیگران سرک می‌کشد و این را مبنای قضاوتش قرار می‌دهد. همین و بس! با دوربینی که شخصیت‌ساز نیست و این موضوع تا حد زیادی به عدم انسجام موقعیتی باز‌می‌گردد و دیگر این که فیلم حرفی برای گفتن ندارد؛ چرا که ابژه‌ها جای سوژه‌ها را گرفته‌اند. در «انزوا» باز هم صحبت از چراییست و نه چگونگی؛ از جمله در مورد ماندن یا رفتن مرد به نا‌کجا. سر زدن مرد به آدم‌هایی که مدت زیادی توسط او به فراموشی سپرده شده‌اند، تقاضای بخشش از افرادی که کمترین میزان از پختگی شخصیتی ندارند و نسبت مرد با آنها همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا شاهد فیلمی نا‌منسجم و باری‌به‌هر‌جهت باشیم. عدم تعادل روانی پیر‌مرد و پس‌زدن‌هایش بخش کلیشه‌ای دیگری از قصه است. بازگو کردن‌های پیرمرد از گذشته مطلب چندانی دستگیر بیننده نمی‌کند. از این قبیل صحبت‌ها که صرفاً با هدف پُر کردن زمان تعبیه شده‌اند نمونه‌های زیادی داریم. گفت‌و‌گوهایی که نه احساسی بر‌می‌انگیزند و نه به طور مستقل جایی در فیلم دارند؛ از جمله زمان زیادی که وقف صحبت‌های مرد با خواهرش در محوطه‌ی حیاط خانه می‌شود و ملغمه‌ای از گله و شکایت‌ها و گذشته‌سازی به یاری دیالوگ است. سرانجام نمی‌فهمیم دست‌و‌پا زدن‌های مرد برای ماندن در کنار فرزندانش است یا برای پیدا کردن مهندسی که مورد ظن او قرار دارد. البته که هر دو صرفاً بهانه‌هایی برای خاتمه نیافتن قصه‌ بی‌جان و بی‌رمق فیلم هستند، چرا که حتی با رسیدن به لحظات انتهایی فیلم، هنوز مرد تصمیم قطعی خود را نگرفته که با فرزندانش بماند یا برود. از نحوه‌ ارتباط مرد با همسرش و حتی آگاهی از وضعیت زندگی او در خلال صحبت پلانی نمی‌بینیم. وضعیت فلاکت‌بار زندگی زن در غیاب مرد به ابتدایی‌ترین شکل ممکن به تصویر کشیده می‌شود: با نشان دادن خانه‌ای محقر و اثاث منزل که به علت بدهی بیرون ریخته می‌شوند. رویه‌ای تکراری و البته بی‌ثمر که تنها باید بخشی از متن فیلمنامه باشد و کارکرد دیگری ندارد. رفتارها و مناسبات بین اشخاص در این فیلم به آش شوری می‌ماند که هرگز برای مخاطب دلچسب نیست و آغاز و پایان را بر مبنای رد‌گم‌کنی می‌سازد، زیرا کارگردان جهانی برای افراد متصور نیست، بلکه می‌خواهد به هر شکل ممکن به فیلمش کش و قوس بدهد. فیلم میانه‌ مشخصی ندارد و درست در این مقطع، بیننده باید نظاره‌گر آدم‌ها و وسایل باشد چون در غیر این صورت فیلم جلو نمی‌رود و در همین مرحله‌ مبهم به پایان می‌رسد. مطرح شدن عباراتی چون «شارژر سوزنی می‌خوام» نشان از سست بودن متن فیلمنامه دارد و تأسف‌بار‌تر این که چنین عباراتی جنبه‌ تکراری پیدا می‌کنند. بچه‌ها نیز به شکل اکسسوار در فیلم ظاهر می‌شوند و به تکامل شخصیتی مرد و خانواده هرگز کمکی نمی‌کنند بلکه تنها موقعیتشان عوض می‌شود. زمانی در حیاط منزل، گاهی در پارک و گاهی تنها همراه پدر. دوربین روی دست در هنگام پایین رفتن از پله‌ها تنها زمان می‌خرد و توجیه دیگری برایش قائل نیستیم. وجه مشترک تمامی اجزای فیلم، ابتر بودن آنهاست که اثر را به نقطه‌ مطلوبی نمی‌رساند. انزوا کوشش هدر‌شده ‌است که راه به جایی نبرده و فراز و فرودی ندارد؛ چرا که تنها مخاطب را دستمایه قرار می‌دهد آن هم با کنش‌هایی که در هیچ‌یک از موارد هدفمند و تعین‌بخش نیستند و واکنشی ایجاد نمی‌کنند.

نوشته «انزوا»، هیاهو در فقدان ایده اولین بار در بانی‌فیلم پدیدار شد.