نگاهی به مستندی درباره ابراهیم حاتمی‌کیا/ روایتی از خلق یک دراما

سینماسینما، فریبا اشویی:

«خواب ابراهیم» مستندی از پیش‌تولید و پشت صحنه فیلم «چ» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا است، که با نگاه و قاب محمود کریمی روایت شده است. «چ» اگرچه در ذات ساختاری‌اش فیلم موفقی است، اما در درستی و جامعیت داستان آن، ابهامات فراوان است؛ ابهاماتی که در زمان اکران در جشنواره و نمایش عمومی آن، فیلم را درگیر حواشی مختلفی کرد. اما هیچ نشانی از این حواشی در مستند «خواب ابراهیم» نیست. کارگردان این مستند تعمدا می‌خواهد تا خواب شیرین ابراهیم را بر هم نزند. داستان فیلم «چ»، روایت دو روز از زندگی مصطفی چمران در پاوه است. این فیلم، پروژه سنگینی را در تولید پشت سر گذاشته و چیزی حدود ۵۲۰ پلان فیلم‌برداری‌شده دارد. «چ» در قیاس با نمونه‌های دیگر این ژانر در سینمای ایران، از جلوه‌های ویژه و صحنه‌آرایی‌های نظامی متفاوت و منحصربه‌فردی برخوردار است. انتخاب تصاویر و ساخت لوکیشن، فیلم‌برداری، انتخاب بازیگر و چهره‌آرایی، صداگذاری و ضبط صدای بازیگران در استودیو، ساخت موسیقی، تدوین پیچیده و عملیات خلاقه ویژوال افکت که هم‌زمان تولید پیش رفته‌اند، پیرنگ‌های فرعی مستند «خواب ابراهیم»‌ هستند که در کنار پیرنگ اصلی، یعنی خود ابراهیم حاتمی‌کیا، خالق «چ»، به آن‌ها پرداخته شده است. از دیگر نکات قابل تامل در این مستند، اسناد و مدارکی است که در نگارش متن «چ»، از آن‌ها استفاده شده است. اسناد و مدارکی که به گواهی فیلم، بسیار محدود هم بوده‌اند. گفت‌وگویی کوتاه با مهدی چمران (برادر مصطفی چمران)، احکام فوریتی امام راحل-فرمانده کل قوا- و شاید چند مورد شفاهی دیگر که در این مستند به آن اشاره شده، تمام آن تحقیقاتی است که در «خواب ابراهیم» به‌عنوان مستندات و یافته‌های حاتمی‌کیا در مقام نویسنده فیلمنامه آمده است. واضح و مبرهن است که اهمیت و حساسیت این رویداد در مقطعی مهم از تاریخ انقلاب و جنگ، رسالت محقق و راوی را دوصدچندان می‌کند. تحقیقی کیفی، که مستند بر جامعیت بیشتری بوده و گفت‌وگومحور باشد. مصاحبه و تحقیق با عاملان مستقیم و غیرمستقیم رویداد، مهم‌ترین رکن تحقیق کیفی به شمار می‌آید. اما مستند «خواب ابراهیم» در این رابطه، یعنی به تصویر کشیدن آن‌چه نشان از تلاش و اهتمام حاتمی‌کیا به‌عنوان نویسنده و راوی این اثر نمایشی در حوزه تحقیق و نگارش باشد، موفق نبوده است. درحقیقت آن‌چه مخاطب در «خواب ابراهیم» شاهد آن است، روایتی از خلق یک دراما است که با الهامات از ذهن نویسنده و کارگردان شکل گرفته است. (تکرار پلان‌های نگارش متن کارگردان پای لپ‌تاپ، پن‌های تاکیدی با اندازه قاب و نماهای مختلف، موقعیت زمانی و مکانی نویسنده و تصاویر سوپرایمپوزشده خالق درام و متن درهم.) «چ» درامی است الهام‌گرفته از یک رویداد مهم تاریخی که نویسنده آن کاملا دلی عمل کرده است. آن‌چه «چ» تصویر کرده، چون از پشتوانه جامع و استانداردهای لازم واقع‌نگاری تاریخی فاصله دارد، نمی‌تواند مبتنی بر تمام حقیقت باشد. البته حاتمی‌کیا هم در تایید این ادعا و پاسخ به ابهامات و اعتراضاتی که بر فیلم شد، یادآور شده است که: «من چمران خودم را ساخته‌ام!» و اما سکانسی از فیلم، در این مستند است که در فیلم «چ» نشانی از آن نیست؛ سکانسی که جزو سکانس‌های حذف‌شده بوده و مشخصا ازجمله موضوعات مهم مستند بودن روایت هم می‌توانست باشد. در این سکانس، دکتر مصطفی چمران پس از ورود به پاوه، با بزرگان کرد ملاقات می‌کند. شرح سکانس، در دیالوگ‌هایی که عرب‌نیا (مصطفی چمران) و حاتمی‌کیا روخوانی می‌کنند، مشخص شده است. مستند «خواب ابراهیم» در عین حال که می‌خواهد از همه چیز بگوید، اما روایتش در برخی زمینه‌ها ابتر می‌ماند. مستند درحقیقت جایی میان خوف و رجا معطل است. معطلی بدین معنا که مخاطب نمی‌فهمد آیا قرار است در این فیلم بیوگرافی و پشت صحنه‌های فیلم «چ» را ببیند، یا با حاتمی‌کیا، از بعد خلقیات و علقه‌های شخصی و دغدغه‌های فکری، عقیدتی، ارزشی، شیوه نویسندگی و مهارت فیلم‌سازی‌اش آشنا شود؟

تاکید مستندساز بر سکانس‌هایی که ویژوال افکت دارند، مثل سکانس سقوط هلی‌کوپتر که در آن شیوه فیلم‌برداری و بهره‌وری از ابزار کامپیوتری به تصویر کشیده شده، چیزی به شناخت ما از مهارت و تبحر حاتمی‌کیا در کارگردانی نمی‌افزاید. اما می‌تواند بر تسلط متخصصان داخلی بر فناوری‌های صنعت فیلم روز دنیا صحه گذارد. حاتمی‌کیا نیز در تایید این معنی تاکید می‌کند: «چقدر فیلم‌سازی راحت شده!» او هم‌چنین معتقد است تولید این پروژه با وجود پیچیدگی‌هایش می‌تواند برای عاملانش ارمغان‌های ارزشمندی به همراه داشته باشد، ازجمله این‌که در نشست‌هایی که با عواملش دارد، یادآور می‌شود: «از آن فیلم‌هاست که وقتی توی کار برویم، قدمان بلندتر می‌شود، اگرچه الان از بیرون سخت به نظر می‌رسد.»

با عبور از مستند «خواب ابراهیم» نگارنده اذعان دارد: حاتمی‌کیا، فیلم‌ساز مولف و ارزشی است. پیشینه او معرف خاستگاه اجتماعی‌اش است. در این ارتباط جامعه‌شناسی هنر هم به بازشناسی جایگاه اجتماعی هنرمند معتقد است. جایگاه اجتماعی هنرمند درواقع همان اندیشه و چهارچوب فکری و نظری‌اش، نزد مخاطب است. این معانی در «خواب ابراهیم» دنبال نمی‌شوند. مشکلات و تحولات سیاسی اجتماعی در هر جامعه‌ای، با گذر از صافی ذهن هنرمند نمود برجسته و تاثیرگذارتری خواهد داشت. ارتباط مذکور دو سویه است. هنرمند با اثر هنری‌اش بر جامعه تاثیر می‌گذارد و جامعه و عناصر مهم اجتماعی آن نیز به نوبه خود در هدایت هنرمند به سمت تولید اثر هنری، سبک و مضمون نقش دارند. این‌که حاتمی‌کیا از کدام منظر اجتماعی به مسائل نگاه می‌کند و تا چه میزان در انعکاس مسائل مبتلابه جامعه شاهدش تاکنون موفق بوده را می‌توان با بررسی آثارش و اقبالشان نزد مخاطب فهمید. قیاس مورد نظر در مستند «خواب ابراهیم» نیست و مستندساز خواسته تا خواب‌های حاتمی‌کیا را تنها در «چ» خلاصه کند. لوسین گلدمن، منتقد و جامعه‌شناس رومانیایی، خلق اثر هنری را بیان گونه‌ای جهان‌بینی می‌داند که به واسطه حضور هنرمند در گروه اجتماعی خاص در وجودش نهادینه می‌شود. حاتمی‌کیا از بچه‌های جبهه و جنگ است. جنگ و همه آن چیزی را که در پس و پیش آن بوده، یا می‌توانست باشد، می‌توان به‌راحتی در جنس آثار این فیلم‌ساز یافت. قهرمانان او چندین نفرند. اما درحقیقت همه آنان یک نفرند. یک نفر که تنها نقشش در روایت‌ها تغییر می‌کند. گلدمن، اثر هنرمند را در معنا در دو سطح طبقه‌بندی می‌کند: سطح اول درک و تبیین اثر است. فیلم‌های حاتمی‌کیا جنسشان با خاستگاهشان می‌خواند. اهم فیلم‌های این فیلم‌ساز تا فیلم «چ»، شامل این هم‌خوانی می‌شوند. او فیلم‌ساز ارزشی است. مفاهیم انقلاب، جنگ، دفاع مقدس و… برایش آشناست. به دلیل همین هم‌جواری و هم‌جنسی‌اش با جنس ادبیات و فرهنگ جامعه جنگ است که معانی بر جانش می‌نشیند و قادر است آن را با مهارتی منحصربه‌فرد در فیلم‌هایش انعکاس دهد. سطح دوم، انعکاس معانی در ساختار بیان‌شده است؛ گنجاندن این ساختار معنادار، در یک ساختار بی‌واسطه فراگیر که از آن به‌عنوان ساختار اجتماعی یاد می‌شود. «چ» جنس داستانش با دیگر آثار حاتمی‌کیا فرق دارد. دست‌یابی به ساخت معنادار برای فیلم‌سازی که دلی کار می‌کند و بر خاستگاه و ساختار اجتماعی وقت وقوف مسلطی نیافته، در حداقل شرایط مستلزم درک و خاستگاه مشترک با موضوع انتخاب‌شده است. حاتمی‌کیا خاستگاهش با خاستگاه روایت «چ»، هم‌خوانی ندارد و همین «خواب ابراهیم» را مغشوش کرده است.

ماهنامه هنر و تجربه