آزاده؛ یادنامه ای برای عباس کیارستمی

نویسنده: کاتیا نیکودموس

مترجم: محمود بهرازنیا

کمتر پیش آمده که شاهد سالن سینمایی تا این حد ملتهب و متأثر، همانند پایان فیلم «باد ما را خواهد بُرد» شده باشم: مردی تکه استخوان انسانی را به جویباری پرتاب می کند و بلافاصله دوربین بخشی از حرکت آن را در آب به نمایش می گذارد. سال ۱۹۹۸ و نمایش فیلم کارگردان ایرانی در بخش مسابقه جشنواره ونیز بود. فیلم در تمامی طول نمایش لحظاتی مملو از طراوت و سکوت را بر تماشاگران حاکم کرده بود. در یک روستای دورافتاده ایرانی یک گزارشگر تلویزیون پایان زندگی زن سالخورده ای را انتظار می کشد تا بتواند از مراسم خاص عزاداری فیلمبرداری کند. انسانِ در حال مرگ در طول تمامی ماجرا پشت پنجره ناپیدا باقی می ماند، اما عجیب اینکه وضعیت موجود پیوسته باعث پیدایش علائم و ظهور زندگی می شود: رفت و‌ آمدِ اقوام و خویشاوندان، انتظار پسر پیر در حیات خانه، غذا آوردنِ همسایگان. صدای مکرّر زنگ تلفن همراه خبرنگار او را مرتباً به بالای تپه ای می کشاند که در آنجا امکان آنتن گیری بهتر است. در اینجا بطور تصادفی قبرستان روستا نیز قرار دارد. در حال مکالمه تلفنی از روی قبرها عبور می کند و بی آنکه متوجه شده باشد، استخوانی را در جیب پشت شلوارش جا می دهد. در آخر امر متوجه استخوان شده و آن را با احتیاط به جریان آب می سپارد. صحنه تکان دهنده ای که در این لحظه به مراسم خاکسپاری تبدل شده و در آرامش کامل گذر زمان را به نمایش می گذارد. عباس کیارستمی در سال ۱۹۴۰ در تهران بدنیا آمده و در رشته نقاشی به تحصیل پرداخت و مدتی مدیریت پخش فیلم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را که در سال ۱۹۶۹ تأسیس شده بود و به شهرت جهانی رسید، را بعهده داشته است. او در این جا پایه های اصلی، جهان شمول و دیالتیکی زبان سینمایی خود را پایه ریزی نمود که سینماگران بسیار متفاوتی از جمله اکیراکوروساوا، ژان لوک گدار و مارتین اسکورسیزی آنرا ارج می نهند. تمامی فیلم های او با وجود داستان سرائی مشخص و تعیین کننده،‌ از حرکاتی متفاوت و متقابل تشکیل می شوند ـ لحظه ترسی در دوران کودکی (خانه دوست کجاست)، عاشقی و خواستگاری (زیر درختان زیتون)، جستجو و نجات زندگان زیر آوارِ یک زلزله (زندگی ادامه دارد) ـ ، که همه اینها بیش از آنی ست که ما از آن داستانی را استخراج می کنیم. همه چیز در حرکت اما در حال توازن قرار دارد. دیالتیک آنها اغلب به طرز ساده ای در صحنه نمایان می شود. برای مثال زمانیکه خبرنگار فیلم «باد ما را خواهد برد» از تپه بالا می رود و قبل از خروج از کادر، شخص دیگری وارد تصویر شده و به راه ادامه می دهد و یا در جای دیگری که او در پیچ و خم باریکه راه های روستا لانگ شات را ترک می کند، اما بلافاصله جای خالی او را گلّه بزرگی گوسفند بع بع کنان پر می کند و یا هنگامی که باد آواز گرم و عاشقانه گور کنی را به روی قبرها می برد. دیالتیک میزان تعیین کننده جریان حرکت، تدوین، درام و کش و قوس های سینمای کیارستمی است. بدین ترتیب قهرمان فیلم «طعم گیلاس» تا آخر فیلم طرحی را به اجراء می گذارد که در اسلام گناه محسوب می شود: مردی در مناطق خشک اطراف تهران به رانندگی مشغول است و با مسافران مختلفی قصد خودکشی اش را در میان می گذارد. در اتومبیل بحث و گفت و گو، همانند پیچ و خم های راه در تپه های نیلگون، مابین جدل های سقراط گونه و حرف های معمولی روزانه در جریان است. برای زندگی و یا مرگ راه حلی پیدا نمی شود، اما در لحظاتی چنین به نظر می رسد که برنامه ریزی خودکشی بخاطر اصلی ترین مفاهیم زندگی دستخوش فروپاشی شده است. مرد سالخورده ای با علاقه و عشق وافری از طعم خوش گیلاس سخن می گوید. این عباس کیارستمی بود که سینمای ایران را بعد از به اصطلاح انقلاب اسلامی به معروفیت و مقبولیت جهانی رساند، کشوری در واقع بسته که او به کمک بیانی خاص در فیلم های خود فضایی باز ایجاد می کرد. اکثر فیلم های او که با نابازیگران ساخته شده بودند، اجازه نمایش نداشتند. آخرین فیلم های خود را در خارج از ایران و یا در بعضی مواقع با همکاری بازیگران اروپایی از جمله ژولیت بینوش ساخت. در آخرین فیلم بنام «ده» که در ایران ساخته شد، یک بار دیگر فضای داخل اتومبیل را بطرز خارق العاده ای به محیط قابل اطمینانی تبدیل نمود، مکان متحرک و حفاظت شده ای که در آن حرف های ناگفتنی بیان می شدند. کیارستمی در «ده» دوربینی را در اتومبیل نصب کرده بود بدون آنکه خودش در آن نشسته باشد. بعلت این آزادی فرمالیستی که کیارستمی به بازیگران خود داده است، بنظر می آید که محتوای کلام آنان نیز اینگونه شده است. «ده» فیلمی ست جاده ای که از ۱۰ اپیزود ساخته شده که شامل کمتر از ۱۰ برداشت است. داستان،‌ قصه زنی است که در تهران بطور غیرقانونی به شغل مسافرکشی مشغول است. در صحنه اول، پسرِ قهرمانِ داستان، روی صندلی کنار راننده می نشیند. پسرک عزیز بار آورده شده مادر مطلقه خود را به خودپرستی محکوم می کند. مجادله داغی بین پسری که در ابعاد آدم بزرگ ها فکر می کند و مادری که با مقایسه با شرایط رایج، یک زندگی نسبتاً آزاد و با عدم وابستگی را پیش می برد، در می گیرد. یک خانم متعصب مذهبی و یک زن خود فروش سوار می شوند. مابین گفت و گوهای ساده و روزانه،‌ راهی به واقعیت گشوده می شود. بین تخیل و واقعیتِ از پیش برنامه ریزی نشده، زیبایی و اصالت این سینما ظهور می کند. رهایی و آزادگی کیارستمی، خود را به بهترین وجه ممکن در پایان فیلم هایش به نمایش می گذارد. «ده» قهرمان خود را با مسیر انتخاب شده اش را در یک برش ناگهانی رها می کند. در «زیر درختان زیتون» از بالا دلداده گانی را می بینیم که همانند دو نقطه دل انگیز به سمت آینده خود در حرکت اند. در «طعم گیلاس» ورود ناگهانی یک دوربین، شخصی که مصمّم به خودکشی ست را در نقش یک بازیگر و پس زمینه را بعنوان صحنه فیلمبرداری برملا می سازد. و استخوان های شناور در «باد ما را خواهد برد»، شاعرانه ترین مراسم خاکسپاری یک انسان در تاریخ سینماست. روز دوشنبه عباس کیارستمی در سن ۷۶ سالگی در شهر پاریس درگذشت.

 

نوشته آزاده؛ یادنامه ای برای عباس کیارستمی اولین بار در بانی‌فیلم پدیدار شد.