فصل اعتکاف

یادداشت خوانندگان/سمانه احمدی: «زن بودن چیزی چنان شگرف، درهم آمیخته، چنان پیچیده است که هیچ تعریفی موفق به تشریح آن نمی شود و تعریف های متعددی که انسان بخواهد به کار گیرد چنان ضد و نقیض هستند که فقط زن قادر به تحمل آنهاست.» کیرکگارد جشن تولد جهانگیر الماسی در اجرای تئاتر “بن بست” برپا شد. جنگ واژه آشنا و رقت انگیز زندگی بشر که نه در بعد حیوانی اش برای بقا که در پی زیاده خواهی و فزونی طلبی افروخته و دنباله اش تنازع بقاست و ویرانی. از این منظر جنگ ها در سراسر دنیا به دلیل اتفاقات و حادثه های زیادی که در چنته دارند، پیامدهای غیر مترقبه فراوانی به یادگار برجا می گذارند. مانند قرار گرفتن مجموعه ویلایی ها در حاشیه جبهه جنگ. همانطور که هنوز چشمه قصه های جنگ های جهانی اول و دوم از جوشش نایستاده و همچنان مشتری های زیادی دارد، جنگ تحمیلی ما نیز سرشار از ناگفته هاست. جنگی که ناگهان چون سونامی در بدترین شرایط ممکن بر سر ما آوار شد. اما در کمال ناباوری دنیا جان به در بردیم و از نو ساختیم. در این میان همچون حماسه های ایرانی، زنان ما دیوارها ساختند از اراده و عشق تا ایران ایران بماند و مردان ایرانی جان ها بدمند به خاک پرخون این سرزمین. «ویلایی ها» عنوان خاطره انگیزی است از ایران شاد و آزاد، اما در باطن آبستن. روایتی غم انگیز از عزلت و انتظار و بلوغی زودرس است.این فیلم روایتگر زندگی شیرزنان قهرمان ایرانی است که در شهرکی میان خط مقدم جبهه و شهر اهواز زندگی می کنند و در انتظار دیدار همسرانشان روزگار می گذرانند. منیر قیدی به عنوان اولین تجربه کارگردانی خود در این فیلم، برای اولین بار پس از پایان جنگ، زندگی زنان جوان به همراه کودکانی را روایت می کند که اغلب خودخواسته، به قلب جبهه نزدیک شده و بر زمین سست آن اقامت گزیده اند تا شاید در لحظاتی حتی اندک همسر خود را ملاقات کنند. تنها ارتباط شان با بیرون ماشین «هایس» یا ماشین های دیگری است که هر از گاهی یا برای تامین مایحتاج می آیند و یا اینکه خبر شهادت یا مجروحیت یکی از همسران را با خود می آورند. زنان در این فیلم کسانی هستند که به عبارتی از همه چیز بریده اند و به نوعی عزلت گزیده اند. آنان سعی می کنند کودکان خود را به گونه ای تربیت کنند تا بتوانند شرایط بعد از جنگ را تاب بیاورند. اینکه کارگردان فیلم هم یک زن است در به تصویر کشیدن جزییات روابط زنانه تاثیر می گذارد و آن ها را قابل باور تر می کند. مثل زمانی که ما می بینیم زن ها به هم کمک می کنند تا کسی را که قرار هست همسرش بیاید، آماده کنند. تفاوتی که اینها با هم دارند با زنان دنیای امروز ما این است که زن ها به هم حسادت ندارند . کسی جای کسی را تنگ نمی کند . به عبارتی، این زنان شبیه کسانی هستند که به اعتکاف می روند. یا برای مناسک ویژه ای برای مدتی از جامعه فاصله می گیرند و در خود فرو می روند. این نوعی مناسک و آداب است برای زنانی که بار مسئولیت سنگینی بر دوش خود احساس می کنند، درگیر روزهای پرتلاطم جنگ شده اند و نمی خواهند تن به فضای عجز و لابه بدهند. می خواهند در نزدیک ترین جای ممکن، انتظار را تجربه کنند. انتظاری که همه مفاهیم در آن مستتر است. هم هجرت، هم معرفت، هم جهاد، هم حرکت … در بین آنها شخصیت های متفاوتی به چشم می آیند که هر کدام با خصوصیات و نگرش مختلفی در این مجموعه قرار گرفته اند. شخصیت پردازی ها در این فیلم ممکن است چندان عمیق نباشد، اما واقع گرایانه است به طوری که آنچه دیده می شود، قهرمانان دور از دسترس و سفید و بی لکه نیستند. آدم های معمولی که به مرور در بعضی از خصایص از خود پیشی گرفته و شخصیت رشدیافته ای پیدا می کنند. وقتی با ورود عزیز خانم (ثریا قاسمی) و نوه هایش، به جمع ویلایی ها می پیوندیم و به طبع آن، سیما (طناز طباطبایی) همسر داود حکیمی هم وارد می شود، برای مدتی کوتاه نقاب ها کنار می رود. معترضان به جمع و شیوه مدیریتی خانم خیری (پریناز ایزدیار) کم کم دیده می شوند. زنانی مثل یگانه یا ننه عباس که بسیار سخت گیر است و تناقضی که با جمع دارد، موقعیت های طنزی ایجاد می کنند. نکته جالب اینکه در آن فضا آدم ها با تمامیت انسانی خود حضور دارند، قضاوت می کنند، قضاوت می شوند، پرخاش می کنند و… به عبارتی مطیع بی قید و شرط سرپرستی که دارند، نیستند. اینکه آدم ها قضاوت و یا حسادت داشته باشند خصلت های طبیعی است. با این وجود روابط، پرتنش نیست. مسالمت آمیز است. آنها تفاوت یکدیگر را می پذیرند و احترام نگه داشته و سعی می کنند ارتباط موثری با هم داشته باشند. رفتاری که در جبهه جنگ آن سالها نیز رایج است. تمرکز فیلم بر شخصیت های بزرگسال است. کودکان در این فیلم با وجود اینکه حضور پر رنگی ندارند، اما در گرمی فضا مؤثراند. بخصوص دختر و پسر داود حکیمی که بازی باورپذیری دارند. قرار است بچه ها بستری باشند برای نمایش جریان زندگی و هر کجا که لازم است بیایند و بروند . «ویلایی ها» به هیچ عنوان فیلمی حادثه محور به سبک و سیاق کلاسیک نیست، بلکه مجموعه ای از خرده پیرنگ هایی است که عمدتا در حد خاطراتی تکه و پاره می مانند. خاطراتی که به تنهایی باز هم جذابیت دارند. جذابیتی که بیشتر ریشه در تجربه های جمعی مردمان ما دارد تا ذات دراماتیک وقایع آن. از این منظر «ویلایی ها» فیلمی با دامنه کنش فیزیکی محدود است که در سطح نازل تر پتانسیل زیادی هم برای تبدیل شدن به نمایش رادیویی دارد. با این وجود تضاد روایت آرام و درون ریز جماعت ویلایی ها با دنیای پر تنش و خشن جنگ، محل جوشش و شکل گیری جاذبه آن است. جذبه ای که ترسیم دقیق اما کوتاه زنانگی ها و لحظات خاص هم آوایی آنها، پدیدآورندگانش هستند. نکته جالب در این فیلم، عدم نمایش مداوم صحنه های جنگی و به تصویر کشیدن اضطراب و اضطرار زنان و کودکان مجاور جبهه، برای نمایاندن تلخی هاست. تلخی هایی که با حضور امید و ایمان مجال تبدیل به تلخکامی ماندگار نمی یابند. داستان این فیلم به نظر پایانی محتوم و قابل پیش بینی دارد. انگار راوی قراری برای غافلگیری ندارد. در بحبوحه شلوغی و ازدحام توپ، تانک و آتش و خون، ما به عنوان مخاطب نه تنها شاهد صحنه های جنگی غلیظ نیستیم، بلکه بیشتر شاهد اعتکاف خود خواسته ای هستیم که به فراخور موضوع، در آن، زمان از حرکت می ایستد. موضوع در این اینجا داستان صبر، عزلت، بلوغ زودرس و اعتلای آیین سیاوش خوانی است در سکوت. هر روز که پیک، پیام شهادت سیاوشی را با خود می آورد، فریادی در حفره گلو به خاک می نشیند. در «ویلایی ها» بیشتر سعی شده است سایه وهمناک جنگ با استفاده از فضاسازی صوتی و جلوه های ویژه به نمایش درآید. فیلم به لحاظ ساخت پشت صحنه و فضاهایی که به حضور زنان مربوط می شود، همچون فعالیت های گروهی و امدادی در پشت جبهه، تهیه مایحتاج یا سکانس های بازنمایی حضور مجروحین در بیمارستان و مانند آن اثر پر زحمتی است. زحمتی که روی پرده سینما قابل قبول و پذیرش است و ما باور می کنیم زمان وقوع اتفاقات آن را. ما می پذیریم که در شهرکی حاشیه منطقه جنگی زنانی پشت به پشت همسرانشان بسط نشسته اند. موضوع، جدید نیست، اما آنچه این فیلم را از قصه های مشابه ساکنین شهرک های جنگی نیروهای هوایی و ارتش و… مجزا می کند، زنانگی و تبعید خودخواسته زنان جوانی است که در کنار یکدیگر رشد کرده و رسم و رسوم زندگی می آموزند. به همین علت در شخصیت پردازی و نمایش شخصیت ها چندان اختلاف سطح فاحشی دیده نمی شود و شائبه تیپ سازی و نه شخصیت پردازی بوجود می آید. فیلم اقتباسی از یک ماجرای واقعی است .در چنین حالتی هم دست نویسنده خیلی باز است و هم خیلی بسته، اما چون ایده و مکان واقعی است به لحاظ شخصیت ها و پردازش آنها دست نویسنده باز بوده است تا بتواند هر قصه ای را در آن بگنجاند. آنچه در این روایت، حائز اهمیت است این که اغلب زنانی که در فیلم می بینیم زنان جوانی هستند با بار مسولیت هایی به ظاهر ساده اما مهم. مانند شخصیت خانم خیری (پریناز ایزدیار) که در بیست و چند سالگی مسولیت کمپ یا فرماندهی ویلایی ها را برعهده دارد. مشابه آنچه که در میدان نبرد اتفاق می افتد.گویی معادله پایاپایی در شرف شکل گیری است. نقطه قوت این فیلم روابط ساده زنانی است که به لحاظ شرایط خاصی که بوجود آمده، در کنار هم جمع شده اند. اما قرار نیست حماسه شگرفی بیافرینند. آنچه حضور آنان را قابل پذیرش می کند، سادگی، دلدادگی، پرهیز از شعارزدگی و نمایش دقیق روابط میان شخصیت ها و قدرت در جلب حس همذات پنداری است. به همین علت است که سیما همسر داود حکیمی (طناز طباطبایی) در تناقض با هدف ویلایی ها، وارد قاب زندگی تقریبا یکدست شان می شود. او علاقه ای به حضور همسر و فرزندانش در این شرایط ندارد و آمده است تا بار سفر ببندد و به اصطلاح جان خانواده اش را نجات دهد اما بار بزرگتری را بر زمین می نهد. در نهایت هم به جایی می رسد که خودش به اختیار همان مسیری را انتخاب می کند که منتقد آن بود. پس می ماند تا جای خالی خانم خیری را پر کند و فرمانده ای ویلایی ها را بر عهده بگیرد. چنین تحولی از سر تصادف و اتفاق نیست، بلکه رشد فشرده و ناگزیری است که در این عزلت پرتنش اما خالی از ازدحام زندگی معمول، شکل می گیرد. اذعان به این موضوع که فضایی مانند جبهه و شرایط جنگی به تنهایی یک دانشگاه برای تغییر و رشد افراد در دوسویه مثبت و منفی است، کلمه اغراق آمیزی نیست و واقعا در خلال هجمه خشونت و ویرانی مداوم، لاجرم این اتفاق می افتد. شخصی که وارد چنین فضایی می شود، به قدری در معرض اتفاقات پشت سر هم و عجیب و بزرگ قرار می گیرد و مجبور است رشد کند و با فضا هماهنگ شود تا بتواند زنده بماند و حافظ خود، خانواده و تاریخ و جغرافیایی شود که مورد تعرض قرار گرفته است. انسان جنگ زده دیگر نمی تواند زندگی عادی داشته باشد. حتی به لحاظ سن و سال شناسنامه هم نمی توان آدم های جنگ را شناخت. آنان فراتر از شناسنامه هایشان حرکت می کنند و پیر می شوند. ویلایی ها بیشتر از آنکه فیلمی درباره جنگ یا دفاع مقدس باشد، فیلمی روانشناسانه درباره آدم هایی که در یک شرایط بسط و قبض و تنش قرار می گیرند و مجبورند برای بقای خودشان با شرایط همگام بشوند. اما چیزی که جالب است شرایط سخت، آدم ها را دچار افسردگی نمی کند. گاهی اوقات مستاصل می شوند، ولی باعث کناره گیری و پریشانی شان نمی شود. چون جماعتی هستند که در شرایط یکسان قرار دارند و تفاوت و تبعیضی بین شان وجود ندارد و این مهم، باعث رشد آنها می شود. زنان ویلایی ها یاد می گیرند که در این شرایط راه و روش و سبک زندگی خاصی را مبنا قرار داده و خودشان را با آن تطبیق دهند. اینکه به حداقل امکانات رضایت می دهند ، دغدغه های ذهنی شان از مسایل مالی برداشته می شود و بیشتر درگیر یک سری دغدغه های انسانی می شوند. به جای اینکه تنها باشند در یک گروه همسان قرار می گیرند تا با یکدیگر شرایط را بهتر تحمل کنند . از این منظر ویلایی ها فیلم قابل توجهی است. با وجود اینکه فیلم سرشار از لحظات تلخ است، ولی امید بخش هم هست. گیاهانی که در آن دنیای سخت و بی روح در باغچه خانم خیری گل می کنند، به نظر نشان از آینده روشنی است که به دنبالش هستند. اینکه شهرک ویلایی ها محل گذر است و آنها می آیند و می روند . زمانی که می روند توشه ای به همراه دارند که آنها را محکم تر می کند. همه چیزشان را از دست داده اند اما فرزندان شان و آینده پیش رویشان است. آنها زمانی به شهر خود برمی گردند که همسرانشان شهید شده اند، اما می روند تا دوباره از ابتدا شروع کنند. «ویلایی ها» در عین اینکه قصه می گوید، روایت زندگی پیچیده آدم هایی است که با گره و پیچش های مرسوم نمایش داده نمی شود. به گروه خونی فیلم هم نمی خورد تا بخواهد با فرمول و قواعد شناخته شده، همراهی بطلبد. بعضی از فیلم ها هستند که روح بزرگی دارند که در جسم شان نمی گنجد. دیگر چندان مهم نیست جسم ناقص باشد و حتی معلول. در واقع این فیلم ماکت درستی است از آنچه در جنگ ما اتفاق افتاده است. چه بسیار زنان و مردانی که با جسم ناقص و معلول بازگشتند اما روحشان بزرگتر از آنی شد که پیشتر بود. فیلم بیشتر بر اساس فضاسازی و کنش و واکنش شخصیت هاست که پیش می رود نه اتفاق خاصی. نکته جالب اینکه این فیلم بر مدار تکرار بنا شده، اما با دو سویه متفاوت. در این مدار کوچک و بسته، جمعیت اندک ویلایی ها، باوری ساخته و پرداخته می کنند که آینده و انتخاب هایشان را تحت شعاع قرار می دهد. هر نیروی مخالف بی پشتوانه ای (همسر داود حکیمی) را پله پله تکامل داده و در سفر معنوی خود هضم می کند. ساز و کاری که شرایط سخت و مقاومت در مقابل آن پیراسته و آراسته است. در این نمایش جمعی به هیچ عنوان شاهد تک قهرمان نیستیم، بلکه در عین روایات جزئی، بیننده شاهد پیکره کلی و روحیه قهرمانی هماهنگی است که در یک سیستم پیوسته در حال رشد هستند. سایه پر رنگ مضمون بر جسم مادی ماجرا چنان سیطره دارد که بررسی آن از منظر فنون رایج فرمی و مانند آن، چندان مؤثر نیست. در این مجال فرصت کالبدگشایی نیست که اگر هم باشد، آنچه عنوان شد به معنی نفی کاستی های فیلم نیست و واضح است که «ویلایی ها» از منظر ساختار، فیلمی متوسط و یکپارچه است اما به لحاظ مضمون، نگاه ظریف، منصفانه ای به حضور زنان در پشت جبهه های جنگ تحمیلی دارد. مضمونی که کهنگی ندارد .همانطور که شکل امروزی آن، زنان مدافع حرم هستند. می توان آن را تا مدتها از منظر جامعه شناختی، روانشناسی و… مورد کند و کاو قرار داده و در یک تحلیل تطابقی با جامعه امروز به نتایج جالبی از آن دست پیدا کرد.

نوشته فصل اعتکاف اولین بار در بانی‌فیلم پدیدار شد.