«نوری» خبرنگار فیلم «سرب»/ به یاد هادی اسلامی

 امید جوانبخت در شرق نوشت “

۲۵ سال از درگذشت هادی اسلامی، هنرمند و بازیگر خوب سینما می گذرد. به همین سرعت ۲۵ سال گذشت و شاید نسل جوانی که در این دو، سه دهه کاری از او ندیده است، کمتر او را بشناسد. اما یاد او بعد از این سال ها شاید کمترین ادای دینی است که می توان نسبت به هنر او به جا آورد. به او که فکر می کنم کم کم فیلم هایش از دور به نزدیک می آیند و جان می گیرند؛ شفاف ترین شان که هیچ گاه تصویرش در غبار زمان کمرنگ نشد، «نوری»، خبرنگار فیلم «سرب» است که با آن گریم ظریف و کلاه شاپو و بارانی، به یادماندنی ترین شمایل به جا مانده از «اسلامی» است. زنده یاد هادی اسلامی در سال های ابتدایی دهه ۴۰ که تئاتر و فعالیت های نمایشی، درمقایسه با سینمای رایج و دست اندرکاران آن، جایگاهی معتبرتر داشت، وارد تئاتر شد و فعالیت هایش را ادامه داد تا سال های پایانی دهه ۵۰٫ حاصل حدود دو دهه کار تئاتری چیزی نزدیک به ۱۰ نمایش بود که در دوران اوج تئاتر ایران، همکاری با هنرمندانی که با عشق و علاقه کار می کردند و بیشترشان بعدها مطرح شدند، همچنین تماشاگرانی که فرهیخته تر بودند و از تئاتر انتظاری بیش از سینما داشتند، سنگ بنای پرورش درست استعداد هنری هادی اسلامی شد؛ استعدادی که شاید اگر در همان اوایل وارد سینمای معمول آن دوران می شد سمت و سویی دیگر می یافت. فعالیت های تئاتری «اسلامی» در اواخر دهه ۵۰ با افول تئاتر و همچنین تحولات اجتماعی-سیاسی جامعه که منجر به انقلاب شد، توقف پیدا کرد؛ هرچند در اواخر دهه ۶۰ بار دیگر به تئاتر رو آورد و حاصل آن تئاتری با عنوان «حاکم یک شبه» بود که در یکی از سالن های تئاتر شهر روی صحنه رفت و این بار هادی اسلامی در کسوت کارگردان بود و مجید مظفری، مصطفی طاری و عنایت بخشی بازیگران آن. آخرین بار نیز در سال ۷۲ قصد کارگردانی مجدد یکی از تئاترهای قدیمی اش را داشت؛ «زیر گذر لوطی صالح» که اجل مهلت نداد و به اجرا نرسید. به هر تقدیر، پس از انقلاب، «اسلامی» به سینما رو آورد و نخستین نقش سینمایی اش را در فیلمی با نام «قدیس» بازی کرد که به دلیل نامشخص بودن ضوابط نمایش فیلم در آن سال ها نمایش داده نشد! فیلم های بعدی او در نخستین سال های دهه ۶۰ «موج طوفان» (منوچهر احمدی) و «دست شیطان» (حسین زندباف) بود که در اولی نقشی مکمل را بازی می کرد و دومی نیز فیلمی حادثه ای بود که نقش اسلامی ویژگی خاصی در آن نداشت. چهارمین فیلم او« مرگ سفید» (حسین زندباف- ۱۳۶۲) شاید نخستین فیلمی باشد که نقش اسلامی در آن مهم و موثر بود و برای او و اکبر زنجانپور زمینه مناسبی ایجاد کرد تا دیده شوند. دو فیلم بعدی اسلامی «ملخ زدگان» و «مترسک» (۱۳۶۳) یکی در ادامه فیلم های سطحی روستایی اوایل دهه ۶۰ بود و دیگری در ژانر ملودرام های غمناک و اشک انگیز که در آن سال ها با چند فیلم نظیر «گل های داوودی» مورد توجه و استقبال تماشاگران قرار گرفته بود. «اتوبوس» دومین ساخته «یدالله صمدی-۱۳۶۴» فیلم خوش ساختی بود که نقش حیدر (یکی از دو راننده مینی بوس که باهم رقابت داشتند) با پرداختی خوب هم پتانسیل مناسبی برای ایجاد یک کمدی داشت و هم زمینه ای برای بروز توانمندی های اسلامی در بازیگری. این فیلم علاوه بر استقبال نسبتا خوب مردم در اکران، سیمرغ بلورین بازیگری جشنواره چهارم را نیز برای اسلامی به ارمغان آورد. در این دوران، اسلامی بازیگری پرکار شده بود؛ به طوری که در سال های ۶۴ تا ۶۷ در هشت فیلم بازی کرد که هریک از این آثار به دلیلی نتوانستند از همه ظرفیت های اسلامی در بازیگری استفاده کنند: فیلم های «آوار» (سیروس الوند-۱۳۶۴) ، «میهمانی خصوصی» (حسن هدایت-۱۳۶۵) و «بهار در پائیز» (مهدی فخیم زاده-۱۳۶۶) که فیلم های خوب و آبرومندی بودند، به دلیل تعدد شخصیت ها و فیلم های «معما» (حسین زندباف-۱۳۶۵) ، «آشیانه مهر » (جلال مقدم-۱۳۶۶) ، «مقاومت» (احمد نیک آذر-۱۳۶۶) ، « جهیزیه ای برای رباب» (سیامک شایقی-۱۳۶۶) به دلایلی چون مشکلات فیلم نامه یا نقش و ساختار، موفقیتی برای اسلامی در بازیگری به حساب نمی آیند.
در سال ۱۳۶۷ مسعود کیمیایی، فیلم سازی قدیمی که در آفریدن نقش های ماندگار و تاثیرگذار و همچنین شرایط مناسب برای بازیگر کارنامه ای پربار داشت، پس از فیلم «تیغ و ابریشم» (۱۳۶۴) که توفیقی نیافت، در فیلم بعدی اش «سرب» قصد داشت با ساخت یک فیلم خوب به دوران اوج آثارش در دهه ۵۰ دست یابد، برای نقش نوری خبرنگار (پس از منتفی شدن حضور فرامرز صدیقی) سراغ اسلامی رفت. برای اسلامی که تا آن زمان به غیر از موارد معدودی (نظیر جلال مقدم و سیروس الوند) با کارگردانانی کار کرده بود که فیلم های اول و دومشان را می ساختند، بازی در نقشی خاص که خوب نوشته شده است و حضور در کنار کارگردانی که در بازی گرفتن روش منحصر به فردی داشت، فرصتی مغتنم بود که نتیجه ای درخشان در پی داشت. نقش «نوری» با فراز و فرودهای خاص، دیالوگ های تاثیرگذار، گریمی متفاوت و بازی درست و متناسب تبدیل به اوجی در کارنامه اسلامی شد که در کمتر نقشی به این میزان توفیق دست یافت. سکانس های «ارتباط نوری با بچه های جلوی سینما پس از کتک خوردن»، «خلوت نوری در اتاقش که با آمدن حاج مهدی عکس زنش را روی میز برمی گرداند» و «جلوگیری از سوارشدن دانیال به لنج در اسکله» جزء لحظات ماندگار بازی اسلامی در فیلم است، مخصوصا در سکانسی که مونس، همسر دانیال، روی لنج در حال ضجه زدن است و دانیال را صدا می کند. نوری (اسلامی) که برای اثبات بی گناهی برادر باید دانیال را به دادگاه ببرد، درحالی که جلوی دانیال ایستاده، لحظه ای اشک به چشم می آورد و نگاهش را به آرامی به دریا می دوزد و با پشت دست سعی در پنهان کردن بغضش دارد. بازی دقیق و فوق العاده اسلامی در تلفیق دو حس متضاد خشونت ظاهری و عطوفت پنهان یکی از تاثیرگذارترین سکانس های سینمای ایران را رقم می زند. خود اسلامی نیز در سال ۷۲ (حدود چند ماه قبل از مرگش) در گفت وگویی «سرب» را تنها فیلمی می داند که از آن رضایت کامل دارد. اسلامی در جشنواره هفتم فجر برای بازی در این نقش کاندیدای جایزه بهترین بازیگر شد که متاسفانه به دلایلی به جایزه دست نیافت. «شاخه های بید» (۱۳۶۷) نخستین فیلم «امرالله احمدجو» فیلمی بومی، روستایی بود که آنچنان مطرح نشد. خواستگاری (مهدی فخیم زاده-۱۳۶۸) فیلمی در ژانر کمدی بود که با استقبال خوبی مواجه شد و «دل نمک» (۱۳۶۸) فیلم متفاوت زنده یاد «امیر قویدل» با مایه های عرفانی (که در سال های پایانی دهه ۶۰ مدتی رونق یافت)، نیز به دلیل تعدد شخصیت ها، با وجود محاسن فیلم نتوانست اوجی دیگر در کارنامه اسلامی باشد. در سال ۷۰ اسلامی در دو فیلم بازی کرد که هر دو ساخته مهدی فخیم زاده بودند: «ساده لوح» و «شتابزده» که در فیلم دوم نقش یک بازاری شارلاتان، نقشی بود که علاوه بر اینکه شبیه به این نقش در کارنامه اسلامی دیده نمی شود، امکان یک بازی بیرونی و پرتحرک را نیز که کمتر در آثار قبلی اش دیده می شود، برای او فراهم کرد. همچنین در این فیلم به مدد تبحر فخیم زاده، فیلم نامه ای خوب و محدودیت شخصیت های اصلی، نقش اسلامی پرداختی دقیق و شخصیت پردازی قوام یافته ای دارد. اسلامی در طول دوران بازیگری اش با چهار فیلم بیشترین همکاری را با فخیم زاده داشت. «تبعیدی ها» (جهانگیر جهانگیری-۱۳۶۹) و «مستاجر» (رحیم رحیمی پور-۱۳۷۱) نیز فیلم هایی متوسط و ضعیف از کار درآمدند و طبیعتا نقش اسلامی نیز نمودی در آنها نداشت. «طعمه» (۱۳۷۱) اولین و تنها ساخته فرامرز صدیقی (راستی صدیقی بازیگر درخشان فیلم های دندان مار، تیغ و ابریشم و دلشدگان کجاست؟) تا به امروز فیلمی حادثه ای بود که نقش اسلامی در آن نقشی مکمل به حساب می آمد، اما شاید بتوان این نقش را – معلمی بازنشسته که از سر اجبار با یک باند قاچاق مواد مخدر همکاری می کرد- تاثیرگذارترین نقش فیلم دانست. ارتباط معلم تنها و گرفتار اعتیاد با افسر مبارزه با مواد مخدر (با بازی فرامرز قریبیان) که روزگاری شاگردش بود و رفاقتی که پس از سال ها پا می گیرد و منجر به ترک اعتیاد او می شود، یکی از ظرایف فیلم نامه «طعمه» به حساب می آید که با بازی خوب اسلامی و قریبیان فیلم را در جایگاهی بالاتر از فیلم های حادثه ای معمولی قرار می دهد. «سهراب تا سهراب» با نام قبلی «قطب مخوف» (۱۳۷۱) سومین و آخرین فیلم «عباس شیخ بابایی» تاکنون، آخرین نقش محوری اسلامی در سینما به حساب می آید که نقش فردی معتاد در زندان بود و اسلامی توانست بازی خوبی در کنار «ایرج راد» ارائه دهد؛ هرچند عدم اکران عمومی این فیلم سبب شد که این بازی انعکاسی نیابد. فیلم «بدل» (جهانگیر جهانگیری، ۱۳۷۲) آخرین فیلم اسلامی بود که با درگذشت او در اواسط فیلم برداری، (مرداد ۱۳۷۲) در صحنه های بعدی فیلم فقط از صدای بازپرس استفاده شد. اسلامی در چند سریال نظیر سمک عیار (۵۴) مرغ حق (۶۷) ، هشت بهشت (۶۹) و روزگار وصل (۷۱) نیز بازی کرد که در این میان نقش مدرس در سریال مرغ حق از بقیه شاخص تر بود. اسلامی از اوایل سال ۷۲ درصدد روی صحنه بردن نمایش «زیر گذر لوطی صالح» بود که با درگذشتش به مرحله اجرا نرسید. هادی اسلامی بازیگر مستعد و توانایی بود که متاسفانه به جز معدودی، شانس حضور در برابر دوربین کارگردانان مطرح و شاخص و نقش های خاص را نیافت. ۲۶ سال قبل هنگام فیلم برداری «سهراب تا سهراب» اسلامی در گفت وگویی با نگارنده از دلتنگی هایش گفت، از تنگ نظری ها و نادیده گرفته شدن بهترین نقشش در «سرب» در جشنواره و امیدوار بود به کارهای خوب آینده… . کمتر از یک سال بعد که خبر درگذشتش را شنیدم برایم باورکردنی نبود و هنوز هم چهره و نگاه جدی و مهربان او برایم کم رنگ نشده است. روحش شاد و یادش گرامی باد.