یادداشتی بر فیلم «نفس»؛ با رؤیاهامان چه می‌کنید؟!

یک «نفس تازه» است در سینمای ایران. سومین فیلم نرگس آبیار را می‌گویم؛ فیلم «نفس». چه از لحاظ فرم، چه از منظر روایت و چه از نظر انتخاب سوژه و ساخت و پرداخت مضمون، نظیر دیگری در سینمای ایران ندارد. این البته به‌معنای کمال صرف فیلم نیست. فیلم «نفس» مثل هر اثر دیگری قابل نقد است، اما جسارت و قدرت فیلم‌ساز در دست‌وپاکردن یک فیلم روایی تازه، آن‌قدر جلو افتاده که ایرادهای خرد فیلم کاملا قابل‌اغماض می‌شود. آنچه پیش‌روست؛ اثری زنده، پویا و فراموش‌نشدنی‌ است که در سینمای یکنواخت این روزهای ایران، یک سورپرایز هنری محسوب می‌شود. «نفس» حین اینکه از بومی‌ترین و اصیل‌ترین فیلم‌های ایرانی است و هیچ‌گونه پز انتلکتی در آن دیده نمی‌شود، به هیچ‌یک از فیلم‌های ایرانی شباهت ندارد. یعنی هر چقدر فکر می‌کنم، فیلم دیگری را به یاد ندارم که از لحاظ ساختار و درون‌مایه و به‌خصوص روایت خیال‌پرداز کودک شبیه به این فیلم باشد. سینمای ایران تشنه چنین فیلم‌هایی ا‌ست. نفسِ سینمای ایران با این دست از فیلم‌ها دوباره جان می‌گیرد. فیلم‌هایی که از هر حیث، مدل تازه‌ و الگویی نو را پیشنهاد می‌دهند. در روایت ساختارشکنی دارند و از تمام کلیشه‌های فرمی و مضمونی فرار می‌کنند. نگاه نرگس آبیار به‌عنوان سینماگری که پشت دوربین قرار گرفته است، از هرگونه ایدئولوژی و شعارزدگی پیش‌تر رفته و فیلم «نفس» یکسره در خدمت قصه‌ای بدون قضاوت و دخالت دولتی یا حکومتی است. حتی در پررنگ‌ترین سکانس‌های صاحب‌ ارجاع فیلم، کارگردان دچار جوزدگی و القای یک درون‌مایه از پیش تعیین‌‌شده نمی‌شود؛ سکانس‌هایی نظیر خواندن قصه‌ای از کتاب «داستان راستان» شهید مطهری به وسیله بهار نوروزی (ساره نورموسوی) که به‌درستی در بستر فیلم قرار گرفته و کاملا ملموس است. قصه یکی از یاران پیامبر که عاشق دختر زیبایی شده و پیامبر را برای خواستگاری واسطه می‌کند. قصه‌ای که به‌جای یک روایت خشک و رسمی و تقدس‌مآب با لحن کودکانه و نگاهی طنزآمیز روایت می‌شود. یا سکانس تظاهرات بعد از انقلاب و سماجت ننه‌آقا (پانته‌آ پناهی‌ها) برای دیدن امام خمینی که گل‌درشت از آب درنیامده و با هوشمندی فیلم‌ساز از نشان‌دادن صرف یک واقعه تاریخی خارج شده و تصویر واقع‌گرایانه‌ و طنزآمیزی از گوشه‌وکنار یک واقعه برای نمایش اعتقادی آن دوران ارائه می‌دهد. از این دست سکانس‌ها در نفس، فراوان است و همین باعث شده فیلم لحن منسجم، یکدست و استواری داشته باشد. «نفس» با وجود خرده‌‌قصه‌های کلان برای رسیدن به یک نخ تسبیح منسجم، ریتم خودش را تا انتهای فیلم حفظ می‌کند. فیلم داستانی ندارد که بشود در چند خط تعریف کرد و قصه‌ای از نوع «جریان سیال ذهن» است که با تفکر راوی کودک فیلم کاملا تناسب دارد. نفس با تعدد سوژه، کاراکتر و لوکیشن‌های بکری که دارد، عبور تصاویر خیال‌انگیز و تنوع افکار کودک فیلم را به‌زیبایی تمام به تصویر می‌کشد و بسیار فراتر از تعریف یک قصه کلی در یک بستر تاریخی، قدم برمی‌دارد. تأکید نرگس آبیار در فیلم «نفس» لزوما بر دیگرگونی تاریخ یک کشور، به رخ‌کشیدن فقر و تنگدستی یا حتی جنگ و تلفات و عواقب آن نیست. کارگردان در دایره وسیع‌تری از دنیا و مادیات، زندگی را هرچند به کوتاهی عمر بهار به سینما آورده است. نفس تصویری دراماتیک از زندگی‌ است با اشک‌ها و لبخندهای توأم. با سختی‌ها و آسانی‌ها و تکیه بر کیفیت زندگی بسیار بیشتر است از کمیت آن. لذتی که بهار از زندگی کودکانه و خیالی خود می‌برد، متفاوت است از زندگی و عمر طولانی ننه‌آقا که روزی ‌هزارهزار بار آرزوی مرگ خودش را دارد. بهار اما نه مرگ را جدی می‌گیرد و نه زندگی را... آنچه از زندگی می‌خواهد، غوطه‌ورشدن در خیال‌ها و رؤیاهای شیرینی ا‌ست که برای پس از مرگ هم نقشه‌ای برایش کشیده است. اینکه اگر مُردم، دکتر تنگی‌نفس مُردگان می‌شوم. برای او مرگ و زندگی به یک اندازه جا باز می‌کند. چراکه به‌جای تصور خود در میان آدم‌های اطراف و حتی خواهر و برادر هم‌سن‌وسالش، در رؤیاهای خودش زندگی می‌کند. زندگی بهار آن‌قدر رؤیایی است که گاهی فراموش می‌کند واقعیتی هم وجود دارد. در چندین سکانس متفاوت و چشم‌نواز از جمله درازکشیدن او در پیله‌های کرم ابریشم، بهار آن‌چنان در خیال‌پردازی‌های ذهن خودش غرق شده که متوجه دنیای بیرونی نیست و وقتی به خودش می‌آید، تازه متوجه خراب‌کاری‌هایی می‌شود که به‌خاطر افکار درونی‌اش در دنیای بیرونی‌اش رخ داده است! برایش مهم نیست بابت این خراب‌کاری‌ها چقدر کتک می‌خورد. او زندگی خودش را دارد؛ فارغ از تمام بایدها و نبایدها. به‌همین‌خاطر وقتی در یکی از سکانس‌های درخشان پایانی فیلم، مشغول تاب‌بازی است و تمام زندگی و آدم‌ها و آرزوهایش را به بازی می‌گیرد، از مرگ غافل می‌شود. فیلم «نفس» را دو بار دیدم و هر بار با تماشای این سکانس به پهنای صورت اشک ریختم، اما هر بار به این فکر کردم که بهار، بسیار بسیار بیشتر از من زندگی کرده است. حتی بابت شخصیت عمیق، احساسات ناب و تخیلات کودکانه‌اش نمی‌توانستم مرگش را تصور کنم. تا انتهای فیلم گمان من بر این بود که هنوز «نفس» می‌کشد. به‌همین‌خاطر فیلم بسیار فراتر از یک اثر ضدجنگ یا صلح‌طلبانه یا به‌تصویرکشیدن ویرانگری‌های جنگجویانه است. فیلم حرمت رؤیا، خیال و تفکر را سد معبری بزرگ برای جنگ یا هرگونه دیکتاتوری دیگری می‌داند. خواه این دیکتاتوری از سمت دیکتاتور دلسوزی مثل ننه‌آقا باشد، خواه آنها که جنگ را برای کشورها تدارک می‌بینند. رؤیاهای شیرین فیلم فراتر از هر نکته دیگری در فیلم «نفس» است، حتی اگر این رؤیاها کوتاه باشد. اما فیلم‌ساز نشان می‌دهد که هیچ‌کس، از هیچ‌ طریقی نمی‌تواند رؤیاهای کسی را از او بگیرد. آن‌طور که سیدعلی صالحی در شعر «با آن‌ها که بالای دیوار نشسته‌اند» سروده است: نان از سفره و کلمه از کتاب/ چراغ از خانه و شکوفه از انار/ آب از پیاله و پروانه از پسین/ ترانه از کودک و تبسم از لبان‌مان گرفته‌اید/ با رویاهامان چه می‌کنید؟!
روزنامه شرق / فاضل تركمن